strona0069 (2)

nm Maria ftehrowdiu

czy (zdarzenie, zjawisko) wypływa w s p o .i ó b k aule c z n y z innego i gdy ten stosunek nie Jest odwracalny. Zależności przyczynowe w rozwoju człowieka są uwikłane w warunki i czynniki, jakie towarzyszą zmianom rozbojowym. Owe warunki zarazem pośredniczą w pro-ccale rozwoju, pełniąc pomocniczą, instrumentalną funkcję przy wykrywaniu istotnych przyczyn danego zjawiska rozwojowego.

Dcterminizm w ujęciu materializmu dialektycznego nie sprowadza zatem obiektywnych prawidłowości, jakim podlegają zjawiska, wyłącznie do praw przyczynowych. Przypomnimy tu, iż zasadę determinizmu w odniesieniu do zjawisk psychicznych sformułował wyraźnie S. L. Rubin-nztejn (1961, s. 305), stwierdzając, że „przyczyny zewnętrzne działają poprzez warunki wewnętrzne, te zaś kształtują się pod wpływem oddziaływań zewnętrznych” Oznacza to, że psychika i świadomość człowieka rozwijają się w określonych warunkach jego życia. Warunki życia — lo wycinek środowiska przyrodniczego i społecznego, układ realnych sto-■unków międzyludzkich i przedmiotowych, w które jednostka jest włączona. Warunki te oddziałują na człowieka od zewnątrz, lecz skutki ich oddziaływań zależą od działalności ludzkiej.

W psychologia rozwojowej przyjęto nazywać zarówno zewnętrzne, Jak 1 wewnętrzne warunki rozwoju psychicznego czynnikami rozwojowymi. Koncepcja czterech czynników, zaczerpnięta z marksistow-hldrj teorii rozwoju ontogenetycznego oraz zaakceptowana i twórczo przekształcona przez polskich psychologów, została przedstawiona w poprzednich podrozdziałach. Nasza propozycja zmierza w tym kierunku, aby dzięki zastosowaniu analizy kondycjonalncj i kauzalnej dokonać nowej klasyfikacji czterech czynników na zasadzie oddzielenia warunków, w jakich zachodzi rozwój psychiczny, od wyznaczników tego rozwoju, stanowiących zarazem jego motory i mechanizmy, powiązane siecią przyczyn i skutków ze zmianami rozwojowymi, z efektami rozwoju.

Do pierwszej grupy zaliczymy genetyczne i ekologiczne uwarunkowaniu rozwoju psychicznego, odpowiadające czynnikom, które mieszczą się -/godnie z teorią czterech czynników — w kategoriach zwanych „zadatkami organicznymi” i „środowiskiem”; natomiast do grupy wyznaczników roz woju zaliczymy aktywność własną jednostki i wychowanie — czynniki wpływające bezpośrednio na zmiany rozwojowe.

Przez, uwarunkowania genetyczne będziemy rozumieć te czynniki, które wiążą się z wyposażeniem genetycznym jednostki, z jej genotypem. Związki między genotypem a zachowaniem się dziecka są bardzo złożone. Jak stwierdza współczesna genetyka, od różnic genotypowych zależą tzw. szlaki rozwoju, właściwe* dla poszczególnych osobników w obrębie danej populacji. Szlaki rozwoju cechuje swoiste tempo i rytm (wzorzec) rozwoju oraz poziom (konał), na Jakim rozwój przebiega (Janicki, Woloński, 1972). W tym znaczeniu czynniki genetyczne, zwane niekiedy determinantami, oraz. paragenetyczne (np. wpływ metaboliczny organizmu matki, zaliczany do tzw. stymulatorów) stwarzają predyspozycje rozwoju indywidualnego.

Wpływ czynników genetycznych na rozwój psychiczny dziecka jest zawsze pośredni. Nie dziedziczy się żadnych cech psychicznych bezpośrednio — tak jak np. grupę- krwi lub kolor oczu. Niektórzy genetycy mówią raczej o granicach zachowania się wyznaczonych przez, gony^M, psychologowie zaś proponują termin „kontinuum związków pośrednich” (continuum of indireetness), przez co rozumie się, że dana cecha, rozpatrywana z punktu widzenia czynników genetycznych oddziałujących nn jej powstanie i rozwój, jest mniej lub bardziej jasno i wyraźnie zdeterminowana przez genotyp, a ta pośredniość wpływów układa się po linii ciągłej i nie można jej ujmować alternatywnie, tj. stwierdzać jej uwarunkowanie genetyczne lub mu zaprzeczać. Na jednym krańcu owego kontinuum znajdowałyby się te właściwości, których związek z dziedzicznością jest bardzo wyraźny, np. niedorozwój umysłowy na tle fenyloketonu-rii — wady metabolizmu zależnej od określonego genu rccesywnego (por. rozdz. XI, B), na drugim krańcu — cechy również w jakiejś mierze dziedzicznie uwarunkowane, lecz. wpływ genotypu został w tym przypadku upośredniony przez inne czynniki. Na przykład typ budowy ciała lub rysy twarzy odziedziczone po przodkach mogą przyczynić się do wytworzeniu negatywnego lub pozytywnego obrazu samego siebie u dziecka, zależni* od czynników kulturowych, a więc od tego, czy otoczenie dziecka akceptuje lub odrzuca jednostki różniące się od ogółu konstytucją somatyczną i powierzchownością (Anastazi, 1968).

Przedstawiona tu koncepcja może być dyskusyjna, nie ulega Jednak wątpliwości, że bardzo trudno jest ustalić związki między genotypem ii osobowością dziecka. Ponadto, wiążąc uwarunkowania genetyczni* rozwoju 7. organicznym wyposażeniem jednostki, trzeba zwrócić uwagę nu konlfez ność odróżnienia cech (lub ich związków) dziedzicznych od cech wrodzonych, które — ujawniając się w chwili urodzenia — mogą być w Jakimś stopniu rezultatem wczesnych doświadczeń, nabytych w zarodkowym i płoaowym okresie rozwoju. Z tego punktu widzenia wyodrębnia się niekiedy wśród warunków wewnętrznych rozwoju czynniki genetyczne właściwe oraz czynniki paragenetycz-ne, tj. struktury pozachromosormilno, wytworzone wskutek biologicznego oddziaływania organizmu matki na płód w okresie życia wcwnątrzmacicznego (Wolański, 1968).

•• Th. DobzhRnaky Manklnd »vnlving. N<*w Ilnvcn 1082, Yale I7nlv. Prosi.