strona 13

12

J. Szczepański rozróżnia trzy znaczenia terminu „zawód”:

1) jako wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;

2)    jako stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;

3)    jako populację tych, którzy wykonują te same czynności.¹³

Natomiast według T. Nowackiego: „zawód to, możliwe dzięki opracowaniu przez pracownika podstawowych, niezbędnych umiejętności, wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek podziału pracy, powtarzanych systematycznie będących źródłem utrzymania pracownika i jego rodziny.”¹⁴ Ponadto autor ten jest zdania, że pozycja społeczna pracownika nie należy do istoty zawodu, ale się z nim wiąże.

Z socjologicznego zaś punktu widzenia zawodowymi nazywa się wszystkie takie czynności, które wynikają ze społecznego podziału pracy i powodują szczególne zaangażowanie psychiczne i fizyczne człowieka, a ponadto określają:

-    funkcję i pozycję społeczną,

-    standard i styl życia,

-    wygląd zewnętrzny i sposób zachowania.¹⁵

! Interesujące ujęcie zawodu przedstawia Z. Wiatrowski, który uważa, że zawód stanowi kategorię głównie ekonomiczno-socjologiczną, a także pedagogiczną, która ma cztery dopełniające się cechy:

-    jest układem wyodrębnionych i powtarzanych czynności,

-    określa pozycję społeczno-zawodową pracownika,

-    stanowi źródło utrzymania,

-    wymaga specjalnego przygotowania zawodowego

Można zatem przyjąć dla potrzeb rozważań zawodoznawczych definicję Z. Wiatrowskiego, sformułowaną na gruncie pedagogiki pracy, a łączącą elementy ekonomicznego, socjologicznego i pedagogicznego ujęcia zawodu.

W ramach poszczególnych zawodów wyróżnia się specjalności, czyli węższe zakresy czynności wymagające swoistych kwalifikacji. Zostały one wyodrębnione na skutek wewnętrznego podziału pracy w obrębie zawodu (np. nauczyciele poszczególnych przedmiotów, lekarze - specjaliści). W ramach jednego zawodu może istnieć niekiedy wiele specjalności. J. Kordaszewski podaje następujące przesłanki odróżniające zawód od specjalności:

a)    rozleglejszy zakres, większa różnorodność zadań i szybsza zmienność czynności, bardziej skomplikowane metody pracy,

b)    większa odpowiedzialność,

c)    wieloszczeblowość linii awansowej,

17

d)    większe przywiązanie do rodzaju pracy.

Można również spotkać się 2 poglądem, że o ile za wód jest formą przejawiania się społecznego podziału pracy, to specjalność jest formą przejawiania się jednostkowego podziału pracy w przedsiębiorstwie.¹⁸ Znajduje to swoje odzwierciedlenie w odpowiednich dokumentach związanych z zawodoznawstwem. Należy jednak podkreślić, że w ostatnich latach istnieje tendencja do scalania zawodów i w klasyfikacji zawodów szkolnych (do których wykonywania przygotowuje szkolnictwo zawodowe) coraz częściej traktuje się terminy „zawód” i „specjalność” • 19

zamiennie.

Zawody można podzielić również na zawody wyuczone i wykonywane. Przez zawód wyuczony rozumie się całokształt wiedzy, umiejętności i predyspozycji pracownika nabytych w szkole i w praktyce, potwierdzony posiadanym świadectwem lub dyplomem i umożliwiający mu wykonywanie wewnętrznie spójnego zespołu czynności społecznie użytecznych.²⁰ Z kolei zawód wykonywany to zespół czynności lub prac, których wykonywanie stanowi źródło utrzymania pracownika i jego rodziny.²¹    j^    Q ^

Zakłada się, że najkorzystniejsza dla pracownika i dla gospodarki narodowej jest sytuacja, gdy istnieje zgodność między zawodem wyuczonym a wykonywanym. Pracownik wykonujący zawód wyuczony ma w perspektywie dłuższą linię awansową niż pracownik bez kwalifikacji lub wykonujący zawód niezgodny z wyuczonym. Należy jednak podkreślić, że w sytuacji wolnego rynku pracy i szybko postępujących zmian sposobów' produkcji i usług często zachodzi konieczność przekwalifikowania się i zmiany zawodu wyuczonego.

Biorąc pod uwagę częstotliwość występowania zawodów w różnych gałęziach gospodarki narodowej można mówić o zawodach masowych, występujących w dużych ilościach w różnych jej gałęziach (np. sprzedawca, elektryk, mechanik) lub zawodach unikalnych występujących na małym terenie zatrudnionych w określonych środowiskach i warunkach (np. muzyk - lutnik).²²

Z kolei, z punktu widzenia przygotowania zawodowego można wyróżnić zawody szerokoprofilowe i przeciwstawne im zawody wąskoprofilowe. Zawód szerokoprofilowy zakłada duży obszar przyszłego zatrudnienia, stwarzający podstawę wielokierunkowej specjalizacji w toku pracy zawodowej i umożliwiający przekwalifikowanie się oraz zdobywanie zawodów dodatkowych. Zawód wąsko-profilowy zaś zakłada przygotow-anie do ściśle określonych i bardzo często specjalistycznych potrzeb stanowiska pracy.²" Obecnie w szkolnictwie zawodowym istnieje tendencja do szeroko profilowego przygotowania zawodowego, natomiast specjalizacja powinna następować na stanowisku pracy. Taka sytuacja jest bardziej korzystna dla przyszłego pracownika, zwłaszcza w obecnych warunkach rynku pracy stwarza większe możliwości zatrudnienia.