z6 (12)

202 Cz. 2.: VI. Struktura społeczna i anomia

rzonego przez siebie królestwa, można przynaj-.    mniej zostać prezesem jednej z demokracji gos

podarczych. Bez względu na obecną pozycję, chłopca na posyłki czy urzędnika, spojrzenie należy kierować ku wyżynom.

Ustawiczna presja, ażeby utrzymać wysoki poziom ambicji, płynie więc z rozmaitych źródeł. Literatura pełna napomnień jest olbrzymia, można więc wybierać — ryzykując wyłącznie posądzenie o zawiść. Popatrzmy tylko: wielebny Russell H. Conwell z jego przemówieniem Acres of Diamonds, słuchanym i czytanym przez setki i tysiące ludzi oraz późniejszą książką The New Day czy Fresh Opportunities: A Book for Yoitng Men; Elbert Hubbard autor słynnego Message to Garda, które wygłaszał jeżdżąc po całych Stanach Zjednoczonych; Orison Swett Marden, który w lawinie książek przedstawił najpierw The Secret of Achieuement, wysoko cenioną przez rektorów co!!ege’ów, następnie wyjaśni! proces Pttshing to the Front, chwaloną przez prezydenta McKinleya, i wreszcie, mimo tych demokratycznych dowodów uznania, naszkicował sposoby, jakimi uczynić Every Man a King. Symbolika zdobycia majątku króla ekonomicznej monarchii przez biedaka jest głęboko wpleciona w kanwę amerykańskiego wzorca kulturowego; swój ostateczny bodaj wyraz znalazła w słowach Andrew Carnegie, człowieka, który wiedział, o czym mówi: „W swoich marzeniach bądź królem. Powiedz sobie: «Moje miejsce jest na szczy-cie»” ¹.

* Z owym stanowczym podkreślaniem konieczności utrzymywania wzniosłych celów idzie w parze presja w kierunku karania tych, którzy zawężają swoje ambicje^Przestrzega się Amerykanów, by „nie rezygnowali”, ponieważ w słowniku kultury amerykańskiej, a także w leksykonie młodości, „nie istnieje takie słowo, jak «niepowodzenie»”.[Manifest kultury jest jasny: |iie wolno dawać za wygraną, nie wolno zaprzestać starań, nie wolno pomniejszyć swych celówTjako że „zbrodnią jest cel mało znaczący, a nie porażka”^) (jĆultura-zaleea więc przyjęcuTtrzęch jej zasad: pierwsza, wszyscy winni zdążać do tych samych, istotnych celów, gdyż są dostępne dla.wszystkich, druga, obecne,.widoczne niepowodzenie jest tylko przystankiem na drodze do ostatecznego sukcesu, i trzecia, autentyczną porażką jest wyłącźnie ograniczenie lub wyzbycie się ambicji^

Sparafrazujmy, z grubsza, język psychologii - owe zasady stanowią, po pierwsze, symboliczne, wtórne wzmocnienie bodźca; po drugie, poprzez bodziec skojarzony zapobiegają zagrażającemu wygaśnięciu reakcji; po trzecie, powodują wzrost siły motywacji wywołującej trwałe reakcje pomimo ciągłego braku nagrody.

Parafrazując zaś język socjologii — powyższe zasady u ludzi tak usytuowanych w społeczeństwie, iż nie posiadają pełnego i równego dostępu do możliwości, powodują po . pierwsze, przemieszczenie krytycyzmu wobec struktury społecznej na siebie samego; po drugie, dzięki temu, że jednostki z niższych warstw społecznych identyfikują się nie zc swymi współtowarzyszami, lecz z tymi znajdującymi się na szczycie (do których się w końcu

przyłączą), chronią strukturę władzy, i po trzecie, pod groźbą ograniczenia uczestnictwa w społeczeństwie skłaniają tych, którzy działają nonkonformistycznie, do konformizmu

wobec kulturowych nakazów nieograniczonej ambigi. [    —■----

Wedle takich właśnie kategorii i dzięki takim procesom współczesną kulturę amerykańską nadal cechuje silny nacisk na    ryp..jako na Rodstąwowyjy^^l_si^es^ bgz

odpowiadającego mu podkreślenia dpz^plopycli 4n)g, którymi można zmierzać do tego celu. Jaka jest reakcja w takiej sytuacji? W jaki sposób nasze spostrzeżenia wiążą się z doktryną, wedle której zachowania dewiacyjne wywodzą się z popędów biologicznych? Krótko mówiąc: jaki jest wpływ kultury, w której nacisk na dominujące cele sukcesu uniezależnia się coraz bardziej od odpowiedniego nacisku na zinstytucjonalizowane metody zmierzania do owych celów, na zachowania ludzi odmiennie ulokowanych w społecznej strukturze?

Typy indywidualnego przystosowania

Pozostawiając wzory kulturowe, zajmiemy się obecnie^typami przystosowania jednostek w społeczeństwie — nosiciela kultury. Choć przedmiotem naszego zainteresowania nadal pozostaje kulturowa oraz społeczna geneza różnych częstości i rodzajów zachowań dewiacyjnych, nasza perspektywa przesuwa się z płaszczyzny wzorów wartości kulturowych na sferę typów przystosowania do owych wartości wśród ludzi zajmujących odmienne pozycje w strukturze społecznej.

Rozpatrzymy pięć typów przystosowania, tak jak zostały one schematycznie przedstawione w poniższej tabeli.

'.^Typologia sposobów indywidualnego przystosowania ¹⁴ j

Sposoby przystosowania	Cele kulturowe	Zinstytucjonalizowane środki
I Konformizm	+	+
II Innowacja	_i_	-
III Rytualizm	-	+
IV Wycofanie	-	-
V Bunt^2 3	±	±

(+) oznacza „akceptację”, (—) „odrzucenie”, ( + ) oznacza zaś „odrzucenie wartości panujących i zastąpienie ich wartościami nowymi”

1

Por.: A. W. Griswokl The American Cult of Success, Yale University 1933 (praca doktorska); R. O. Carlson uPersonatity Schoolsn: A Sociological Analysis, Columbia University 19-IS (praca magisterska).

2

Nie brak jest typologii różnych sposobów reakcji na sytuacje frustrujące. Jednej dostarcza Freud

3

w pracy Kultura jako źródło cierpień, s. 250 i nast.; typologie pochodne, często różniące się w podstawowych szczegółach, można znaleźć w pracy K. Horney Neurotyczna osobowość naszych czasów, tłum. H. Grzegołowska, Warszawa 1976; w eseju S. Rosenzweiga The experimentaI measurement of types ■of reaction to frustration, w: H. A. Murray et a!. Explorations in Personality, New York 1938, s. 585 - 599 oraz w pracach J. Dollarda, H. D. Lasswella, A. Kardinera, E. Fromma. Są to jednak — zwłaszcza w typologii ściśle freudowskiej — podejścia, z punktu widzenia reakcji jednostkowych, całkowicie nie uwzględniające miejsca jednostki wewnątrz struktury społecznej. K. Horney np., mimo jej konsek-