edukacja08

296

296

Okupacja

sowiecka

Sowietyzacja

szkoły

Straty materialne

Tajne nauczanie

XX wiek.

Na terenie drugiej połowy kraju, znajdującej się pod okupa-, cją sowiecką, realizowano podobne cele, stosując jednak nieco inne¹ metody. Obszary podbite zostały włączone w skład ZSRS na podstaf wie rzekomej woli ich ludności, wyrażonej w pseudowyboracht W znacznie większym zakresie niż czynili to Niemcy zastosowano fizyczną likwidację społecznych elit. Masowe aresztowania, deportacje w głąb Związku Sowieckiego według różnych szacunków pet pół do półtora miliona obywateli polskich, a przede wszystkim wymordowanie prawie 15 tysięcy jeńców, w większości oficerów rezerwy, reprezentujących inteligenckie zawody, a także kilkunastu tysięcy innych więźniów, spowodowało straty, na których odrobienie za mało było kilku pokoleń. Już po wybuchu wojny niemiecko-so-wieckiej w czerwcu 1941 roku uciekające NKWD wymordowało kilkanaście tysięcy polskich więźniów politycznych.

Pod okupacją sowiecką szkolnictwo poddano przyspieszonej przebudowie, usuwając polskie programy nauczania i wielu polskich nauczycieli, wprowadzając gdzie tylko możliwe język rosyjski, a przynajmniej ukraiński lub białoruski, przedmioty humanistyczne zastępując prymitywną antypolską propagandą. Zakazano nauczania religii, co było wstępem do akcji zamykania kościołów i fizycznej likwidacji duchowieństwa. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, przemianowanym na Uniwersytet im. Iwana Franko, narzucono sowieckie władze i wielu sowieckich wykładowców. O ile Niemcy nie interesowali się pozyskaniem Polaków dla ideologii nazistowskiej, Rosjanie starali się przekonać do komunizmu część lewicującej lub oportunistycznej inteligencji. Stąd, o ile na terenie okupacji niemieckiej przypadki zdrady narodowej należały do wyjątków, o tyle pod okupacją sowiecką zjawisko kolaboracji przybrało spore rozmiary. W 1941 roku, po wkroczeniu Niemców, tereny dotychczasowej okupacji sowieckiej poddane zostały przepisom obowiązującym pod okupacją niemiecką. Od stycznia 1944 roku zajmowane na powrót przez Czerwoną Armię, przeżywały powrót rusyfikacji, a w wyniku ustaleń przyjętych podczas konferencji w Jałcie pozostały poza granicami Polski.

Do strat zadanych polskiej oświacie i kulturze zaliczyć też trzeba straty materialne, w tym zniszczenie bądź przeznaczenie na inne cele wielu budynków szkolnych, a także bezprzykładną dewastację lub rabunek dorobku kultury, a więc bibliotek, archiwów czy muzeów, likwidację polskich wydawnictw i czasopism, zamknięcie teatrów i placówek kulturalnych.

Już od pierwszych tygodni okupacji Polacy podjęli masową działalność konspiracyjną, w rezultacie której już w 1940 roku wykształciły się struktury podziemnego państwa, wraz z konspiracy nym wojskiem podporządkowanym legalnym władzom Rzeczpospolitej przebywającym w Londynie. Ważną częścią konspiracyjnej infrastruktury podziemnego państwa stało się tajne szkolnictwo, działające na wszystkich szczeblach nauczania. Na poziomie szkoły powszechnej odbywało się ono bądź podczas oficjalnych lekcji w szkole, gdy nauczyciel przedstawiał materiał zakazany przez okupanta, bądź w małych grupach w domach dzieci lub nauczycieli, gdzie uczono już wyłącznie zakazanych przedmiotów. Podobna sytuacja miała miejsce w szkołach zawodowych. W szkołach średnich tajne nauczania rozpoczynało się często już w dniu zamknięcia gimnazjum lub liceum: nauczyciele poszczególnych przedmiotów dzielili uczniów na grupy i umawiali się z nimi w prywatnych mieszkaniach. Z czasem powstały całe konspiracyjne klasy, a nawet szkoły, zbierające się w kilkuosobowych kompletach i przerabiające z nauczycielami program poszczególnych klas. Tajne nauczanie było możliwe min. dzięki temu, że zarówno wielu uczniów, jak i nauczycieli zbojkotowało nakaz oddania polskich podręczników szkolnych.

Rozmiary

konspiracyjnej

działalności

oświatowej

Gdy powstały władze podziemnego państwa, w ramach tajnej Delegatury Rządu na Kraj uformował się również Departament Oświaty i Kultury, khhy roztoczył opiekę nad podziemnym szkolnictwem. Powołano konspiracyjne Komisje Egzaminacyjne, które nie tylko zapewniały promocję z klasy do klasy, ale także umożliwiły zdawanie egzaminów dojrzałości. Oblicza się, że w roku szkolnym 1943/44 w tajnym nauczaniu na poziomie szkoły średniej brało udział około 80 tysięcy uczniów, pracujących pod opieką ponad 9 tysięcy nauczycieli. W konspiracji działały też organizacje nauczycielskie, z największą z nich, występującą pod kryptonimem TON (po wojnie

Tajne nauczanie w Starej Wsi na Podkarpaciu