img012

człowiekowi zaspokojenia niezbędnych potrzeb), słowne, emocjonalne lub psychiczne znęcanie się (tj. obrażanie, terroryzowanie i poniżanie, używanie* wyzwisk), przemoc fizyczną (to napaści, molestowanie i bezprawne ograniczanie osoby starszej), wykorzystywanie finansowe (tj. przywłaszczanie sobie lub niewłaściwe wykorzystywanie środków finansowych osoby starszej), naruszanie praw człowieka starszego (to próby wymuszania przeniesienia się człowieka starszego do placówki opieki wbrew jego woli). Ludzie starsi bywają źle traktowani głównie przez: 1) opiekujących się nimi członków rodziny, którzy obarczeni opieką nie radzą sobie finansowo i psychicznie /. dodatkowymi obciążeniami, często czują się sfrustrowani, a agresywne zachowanie wobec człowieka starszego jest formą rozładowania napięć; 2) własne dorosłe dzieci, które w wyniku odwrócenia ról podejmują za swoich starszych rodziców decyzje, zmagając się za pomocą agresji z silnym dążeniem rodziców do panowania, sprawowania kontroli; 3) niewłaściwie funkcjonujących członków rodziny lub dewiantów; 4) współmałżonka, co najczęściej ma miejsce⁸⁶.

6. Problemy adaptacyjne człowieka starszego

Zmiany w życiu człowieka starszego wywołują silne przeżycia i zmuszają do przystosowania się. Wraz z wiekiem, na skutek zmniejszającej się zdolności przystosowawczej, zwiększają się trudności w zakresie adaptacji do nowych sytuacji. Sytuacje te nie są rzadkością w życiu ludzi starszych, gdyż z reguły zmianie ulega ich sytuacja materialna, zdrowotna, rodzinna, społeczna. Rodzi to wiele problemów człowieka starszego, który nie zawsze jest psychicznie przygotowany do tych zmian i nie ma aż tyle sił witalnych, by sprostać nadmiernym obowiązkom narzuconym przez życie. Nieumiejętność przystosowania się do nowych warunków życia może prowadzić do pełnej izolacji, a nawet do samobójstw i przestępstw. Źródłem złego przystosowania mogą być nieprawidłowości systemu społecznego, m.in. niewystarczające emerytury, złe warunki materialne, niepewność zatrudnienia, dokuczliwe stosunki międzyludzkie, brak możliwości rekwalifikacji zawodowej, brak poradnictwa psychiatrycznego⁸⁷. Najważniejsze problemy adaptacyjne

^H(> A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Przemoc w rodzinie: diagnoza i interwencja kryzysowa. W: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Wyb. W. Badura-Madej. Warszawa 1996, •s. 139-140; B. DuBois, K. K. Miley, Praca socjalna. T. II, s. 103-108; N. Goodman, dz. cyt., h. 177-178; Z. Kawczyńska-Butrym, Seniorzy w rodzinie. Przegląd badań. „Problemy Rodziny”, 1999, nr 5-6, s. 37—38.

^K7 D. B. Bromley, dz. cyt., s. 82; D. Jastrzębska, Pracownicy socjalni..., s. 33; B. M. Puchalska, O nowy model starości..., s. 82-83; J. Rembowski, Psychologiczne problemy..., s. 10; 31; E. Trafiałek, Społeczno-ekonomiczne wyznaczniki..., s. 49; K. Wiśniewska--Roszkowska, Starość..., s. 33.

unc.li .starszych wydają się dotyczyć rozstania z pracą zawodową, nowego nlęrin czasu, śmierci współmałżonka i wciąż zmieniających się warunków liuliT/.no-gospodarczych, które to problemy zostaną omówione poniżej.

Problem przystosowania się do nowych warunków społeczno-m.Npndarczych jest niezwykle ważny w obliczu dokonujących się nieustannie we współczesnej cywilizacji przemian społecznych, gospodarczych i oby-i . ulowych, a także w obliczu szybkiego rozwoju nauki, techniki i kultury

...... napływu coraz to nowszych informacji i poglądów. Potrzebą współcze-

.iioiin staje się umiejętność szybkiego i elastycznego reagowania, działania nią/, dostosowywania się do zmieniających się warunków, z czym ludzie i osi mają problemy. Preferują oni bowiem dawne przyzwyczajenia, nie-ilięlnie nawiązują nowe kontakty, gubią się w nowościach i z nieufnością mu; do nich odnoszą, nie nadążają za tempem nowoczesnego świata. Wszyst-lm lo może wytwarzać poczucie zagubienia i psychicznego zagrożenia⁸⁸.

W Polsce trudności związane z przystosowaniem się do nowych warunków imleczno-gospodarczych potęgują skutki transformacji ustrojowej. Szybko I n/i'obrażająca się rzeczywistość oraz brak stabilizacji powodują zmienność środowisk życia. To wymaga szybkiego i sprawnego działania oraz łatwości przy-Mlosowania się. Ludzie starsi, przez wiele lat adaptujący się do odmiennego nkładu instytucji, wymagającego innych postaw i zachowań, muszą na nowo określić swoje miejsce w społeczeństwie, którego organizacja opiera się na pieniądzu, własności i interesach grupowych, gdzie liczy się konkurencja i odpowiedzialność za własny los oraz nie obowiązuje już idea równości. Osobom nlarszym trudno odnaleźć się w nowych warunkach, tj. w rynkowej „racjonalizm¹ j i", w głębokich podziałach politycznych, w liberalizmie moralnym, w słabnącej kontroli społecznej, w zmianach norm prawnych, co wzmacnia ich poczucie niepewności, chaosu i zagubienia. Jednocześnie dotkliwie odczuwają oni degradację sfery stosunków międzyludzkich, brutalizację zachowań i agresję .łowną oraz odrzucenie przez młodych uznawanych wartości, a także totalną krytykę okresu PRL-u (w którym ludzie starsi przejawiali najwięcej pracy społecznej i zawodowej), doprowadzającą do deprecjacji jednostkowych dokonań i negatywnej oceny bilansu własnego życia⁸⁹.

Śmierć współmałżonka (partnera życiowego, długoletniego przyjacielu etc.) to kolejna sytuacja, która może zaistnieć w życiu człowieka starszego i do której musi się on przystosować. Współmałżonek odgrywa ogromną rolę w zaspokajaniu potrzeb bytowych, opiekuńczych i psychoemocjonalnych

^HH II. Balicka-Kozłowska, Aktywność w starszym wieku - hamulce i bodźce. W: Encyklopedia seniora..., s. 164; G. Garrett, dz. cyt., s. 122.

^H" ,1. Semków, Starość - wobec gwałtownie zmieniającego się świata. W: Refleksje nad starością..., s. 26; B. Synak, Człowiek stary i jego rodzina..., s. 8; tegoż, Społeczne dylematu starszego pokolenia w okresie transformacji systemu. W: Refleksje nad starością..., s. 44; A Tnhaczkiewicz, Problemy starości..., s. 104; A. Tokaj, Społeczne konteksty życia i przemijania. „Auxillium Sociale - Wsparcie społeczne”, 1999, nr 1-2, s. 9; E. Trafiałek, Człowiek starszy..., s. 4.

95