img048 (40)

sywnego myślenia, przypominania sobie czegoś; w połączeniu ze zgarbioną postawą, pochyloną głową, bladą cerą może to świadczyć o zmęczeniu.

W czasie wywiadu, jak też przed i po jego zakończeniu, u rozmówcy występuje szereg czynności. Sposób wejścia do pokoju, siadania i siedzenia na krześle, witania się i żegnania z prowadzącym wywiad, niepokój ruchowy lub bezruch, bywają symptomami przeżyć emocjonalnych, które na podstawie tych objawów można próbować odczytać. Czasem w trakcie wywiadu wystąpią pewne szczególnie symptomatyczne zachowania: nagłe przerwanie rozmowy, rozpłakanie się, gwałtowne podniesienie tonu głosu, trzaśnięcie drzwiami, zemdlenie. Objawy te mogą wskazywać na silne przeżycia emocjonalne związane z treścią prowadzonej rozmowy, świadczyć o tym, że dotknęliśmy „czułych miejsc” rozmówcy oraz przeżywanych przezeń konfliktów osobistych.

Przeprowadzając wywiad uzyskujemy sporo informacji zawartych w treści wypowiedzi rozmówcy. Zwracamy ponadto uwagę na sposób mówienia, intonację, ton, brzmienie głosu, występujące w mowie zaburzenia. Mowa szybka, chaotyczna, niewyraźna może świadczyć o stanie silnego niepokoju lub zdenerwowania. Wady wymowy przyjmujące formę jąkania się, „połykania” poszczególnych wyrazów lub słów bywają symptomem zaburzeń nerwicowych. Poważniejsze defekty mowy, przejawiające się w zmianie znaczenia słów, niemożności należytego wysłowienia się i znalezienia właściwych wyrazów, braku sensu i związku logicznego, wskazują nieraz na pewne zaburzenia organiczne będące następstwem procesów chorobowych zachodzących w mózgu.

Na informacyjną wartość formalnych właściwości mowy rozmówcy w czasie przeprowadzania z nim wywiadu, wskazuje B. Zawadzki. Jego zdaniem „głos posiada wiele cech fizycznych, które podobnie jak muzyka wywołują reakcję emocjonalną i są źródłem wrażeń dotyczących osoby mówiącej. Te cechy to: natężenie głosu, zmieniające się od szeptu do krzyku, rozmieszczenie akcentów dynamicznych, wysokość głosu, zmiany melodyczne, barwa głosu (piskliwy, metaliczny, ostry, głęboki, szorstki lub łagodny), tempo, rytmiczność lub nierytmiczność, przerywany lub płynny sposób wypowiadania się, indywidualne maniery (nosowy głos, mamrotanie itp.)”.¹

Jak zaznacza B. Zawadzki, „powolna mowa może sugerować skłonność do rozważania, lenistwo czy nastrój depresyjny, podczas gdy szybka mowa wskazuje na pewien rodzaj podniecenia. Tendencja do powtarzania i poprawiania się może wskazywać na skłonność do wybredzania i pedanterię. Błędy gramatyczne mogą być dobrymi wskaźnikami poziomu wykształcenia, podczas gdy używanie żargonu nie jest oznaką jednoznaczną i może wskazywać albo na ignorancję, albo na lekceważącą «bezceremonialność», pragnienie zademonstrowania, że status społeczny rozmówcy nie ma wpływu na mówiącego”.'

Uwzględniając omówione wyżej właściwości zachowania się rozmówcy, spróbujemy rozważyć, jaka jest ich wartość diagnostyczna, jakie wnioski można sformułować na tej podstawie. Obserwacje kliniczne umożliwiają przede wszystkim weryfikację danych uzyskanych w trakcie wywiadu. Śledząc zachowanie się rozmówcy możemy określić jego stosunek do prowadzącego wywiad i samego wywiadu, zorientować się, czy traktuje go poważnie, czy wypowiedzi jego są szczere i prawdziwe. Pewne reakcje rozmówcy mogą świadczyć, czy rozumie on stawiane mu pytania, czy chce na nie odpowiedzieć, czy daje odpowiedzi jasne i pewne, czy też waha się, zastanawia, znfienia ich treść.

Zachowanie się rozmówcy świadczy o jego niektórych właściwościach psychicznych. Obserwując rozmówcę stwierdzamy, że wykazuje on zwiększoną pobudliwość emocjonalną lub przejawia określony stosunek do osób i spraw będących przedmiotem wywiadu. Z zachowania się rozmówcy wnioskujemy nieraz o zainteresowaniu lub braku zainteresowania pewnymi tematami, o jego niektórych przekonaniach i postawach przejawiających się w mimice, gestach, mchach wyrazowych twarzy oraz towarzyszących im objawach fizjologicznych.

Jak widzimy, obserwacja mimiki, symptomów fizjologicznych, sposobu mówienia, ruchów i czynności może dostarczyć szeregu informacji umożliwiających bliższe poznanie obserwowanej jednostki. Równocześnie należy podkreślić, że wymaga to dużego doświadczenia i uczulenia obserwatora na drobne nieraz i trudno zauważalne objawy występujące w zachowaniu się rozmówcy, umiejętności spostrzegania zachodzących między nimi różnic. Tak na przykład zespół objawów mimicznych tworzących uśmiech może mieć bardzo różną treść psychiczną; uśmiech może być pogodny, wesoły, życzliwy, proszący, powątpiewający, protekcjonalny, wyrażający zdziwienie, aprobatę, zakłopotanie lub złość; mało wprawny obserwator nie dostrzeże tych różnic i jeśli je nawet zauważy, to nie zawsze potrafi je trafnie zinterpretować. Trzeba również pamiętać o tym, że u poszczególnych osób mimika w różnym stopniu wyraża ich przeżycia; w razie braku wyraźnych objawów mimicznych niełatwo jest nieraz określić, czy świadczy to o braku pewnych przeżyć, czy jedynie o dużym opanowaniu rozmówcy.

Z tych względów prowadzenie obserwacji klinicznych, a przede wszystkim ich trafne interpretowanie, stanowi pewną sztukę, wymaga posiadania ²

95

1

Tamże, s. 184.

2

Tamże, s. 185.