img017

2. Dom pomocy społecznej (Piotr Sikora)

Kierunki rozwoju instytucjonalnych form opieki - rys historyczny

Tworzenie instytucjonalnych form opieki pojawia się jako naturalna konsekwencja rozwoju kultury i cywilizacji. Prehistoryczna opieka międzyludzka polegała najprawdopodobniej na dbałości rodziców o własne potomstwo (Dąbrowski 1994, s. 35). Działalność opiekuńcza w stosunku do innych - „obcych” pojawia się później, choć już antyczni Grecy w prometejskim micie widzieli wartość poświęcenia się dla innych ludzi. Jednak dopiero średniowiecze przynosi zasadniczy przełom w tworzeniu się instytucjonalnych form opieki. Wiązało się to z powstawaniem zgromadzeń chrześcijańskich, w regułach których często odwoływano się do wspólnoty modlitwy, pracy i dobroczynności. Św. Bazyli już w IV w. tworzy zgromadzenie eremitów (bazylianów), któremu powierza opiekę nad założonym przez siebie szpitalem (Kuliszer 1961, 46). Szpital staje się na całe wieki podstawową instytucją pomocową, której znaczenie ugruntowało się w czasach epidemii i masowych pomorów. Pod koniec średniowiecza szpitale istniały praktycznie w każdej gminie miejskiej (Kot 1978, s. 123). W roku 1198 powstał we Francji zakon szpitalny św. Ducha, którego reguła mówiła o szukaniu cierpiących poza murami klasztoru. Efektem tego było wyznaczenie słynnych miejsc dla podrzutków, co wpisało się znacząco w historię opieki na dzieckiem doby średniowiecza i późniejszych epok historycznych. W Polsce tzw. dom dla podrzutków zorganizował w I połowie XIII w. ksiądz G.P. Baudouin. Znajdowały w nim opinkę i schronienie sieroty, podrzutki, dzieci więźniów, rodziców chorych psychicznie, matek leczonych w szpitalach. W wiekach XII i XIII, kiedy powstawały miasta, tradycyjne formy pomocy, ze względu na nowe zjawiska, jak np. masowe ubóstwo, były już niewystarczające. W dziejach instytucjonalnej pomocy pojawia się wówczas nowa forma opieki, jaką są przytułki, i pojawiają się nowi odbiorcy instytucjonalnej pomocy - nędzarze. Od 1327 r. przytułki dla trędowatych lokalizowane są w Polsce poza obrębem miasta, a w roku 1425 na mocy przywileju Jana Mazowieckiego utworzono szpital dla biednych i starców (Góra 1989, s. 23). W następnych wiekach Europa w dalszym ciągu poszukuje skutecznych sposobów radzenia sobie z problemem biedy oraz poszukuje instytucji, która weźmie na siebie ciężar pomocy i zapewnienia warunków do przemiany życia człowieka. Pomaganie staje już nie tylko zewnętrzną działalnością ukierunkowaną na utrzymanie jednostki przy życiu, ale coraz wyraźniej zaznaczają się tendencje do tworzenia warunków dla zmiany życiowej sytuacji człowieka. Koncepcje te znajdują swój praktyczny wyraz w wydanym w 1601 r. Akcie elżbietańskim. Dokument legalizuje byt i funkcjonowanie domów pracy przymusowej - domów dla tzw. uczciwych biednych, które przetrwały wiele stuleci, praktycznie do okresu międzywojennego (Radwan-Pragłowski, Frysztacki 1996, s. 117-118).

Szpitale, przytułki, domy pracy przymusowej to pierwowzór współczesnych instytucji socjalnych i opiekuńczych. Mimo że ich wewnętrzny ustrój nie różnił się zasadniczo, to rozpoczął się proces tworzenia odrębnych instytucji dla odrębnych grup odbiorców. Jako kolejne etapy tego nurtu historycznej ewolucji opieki instytucjonalnej powstają domy poprawy, które rozpoczęły tworzenie się nowoczesnego sytemu resocjalizacji. W XVII stuleciu we Francji powstają domy dla weteranów wojennych. Od XVII w. datuje się również silny ruch tworzenia instytucji przeznaczonych dla dzieci i młodzieży, o bogatym programie wychowawczym i edukacyjnym. W I połowie XVII w. zaczęto wyodrębniać oddziały dziecięce w szpitalach i przytułkach. Celem staje się już nie tylko utrzymanie przy życiu dzieci biednych i opuszczonych, ale ich rozwój. Dobrze ilustrują tę ideę XVIII-wieczne dzieła Jana Henryka Pestalozziego, Jana Bernarda Basedowa, Gotthilfa Salzmanna i wielu innych. Także w Polsce w wieku XVIII obserwujemy działania na rzecz zapewnienia odpowiedniego poziomu funkcjonowania instytucji opieki. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisja „Boni Ordinis” przejmuje pieczę nad zakładami opiekuńczymi (Kamiński 1980, s. 299), które z typowych domów pracy przymusowej z czasem zmieniają się w miejscu, w których zaczęto przejawiać rzeczywistą troskę o przebywające w nich