img081 (22)

genezy zachowania się są pozorne, nie prowadzą do wykrycia kierujących nim mechanizmów. Podobnie za niewystarczające należy uznać wyjaśnienie faktu rozwijania przez samochód dużej prędkości tym, że posiada on tkwiącą w nim „dyspozycję” lub „skłonność” do szybkiej jazdy. Naukowe wytłumaczenie tego zjawiska wymaga natomiast poznania budowy samochodu i zasad jego funkcjonowania.

Również pragnąc wyjaśnić czyjeś zachowanie się nie można ograniczać się do orzeczenia, że ma on taką lub inną dyspozycję psychiczną, lecz trzeba wniknąć w psychiczne i fizjologiczne mechanizmy zachowania się, ustalić jego zależność od minionych i aktualnych doświadczeń oraz sposobu ich odzwierciedlania się w świadomości danej jednostki. Z tego względu charakterystyka zawierająca opis osobowości daje jedynie wstępne rozeznanie w pewnych właściwościach zachowania się, co wymaga uzupełnienia przez określenie jego genezy.

Poniżej podajemy przykłady, które ilustrują, jak wykorzystując zebrane materiały obserwacyjne formułujemy wnioski dotyczące osobowości dziecka. Wnioski te, zwłaszcza jeśli opierają się na niezbyt licznych obserwacjach, należy formułować ostrożnie i starać się je weryfikować w trakcie dalszych obserwacji oraz badań przeprowadzonych za pomocą innych metod.

„Dziś przed lekcjami Bolek przyniósł do szkoły «Przegląd Sportowy#. Chłopcy obstąpili go i zaczęli czytać, jakie są wyniki ostatnich meczów i kto znalazł się pierwszy w tabeli. Spierali się o to, która drużyna jest lepsza. Bolek też dużo mówił i twierdził, że «Górnik» gra coraz lepiej.

Chłopcy zebrali się na boisku. Mieli ze sobą piłkę, zaczęli wybierać drużyny. Bolek został wybrany jako pierwszy do jednej z drużyn. Zaczęli grę. Bolek był w ataku. Jest dobrym graczem, strzelił dwie bramki. W czasie gry bardzo denerwuje się, gdy ktoś w porę nie poda mu piłki lub zmarnuje okazję do strzelenia bramki.

Na przerwie Bolek siedział w klasie i odpisywał zadanie. Spytany, dlaczego nie odrobił lekcji w domu, odburknął, że nie miał czasu i żeby mu teraz nie przeszkadzać, bo inaczej dostanie dwóję. Gdy skończy! pisać, znów zaczęłam z nim rozmowę i spytałam, co robił w niedzielę. Pow iedział, że słuchał transmisji z meczu piłkarskiego, a później grał w piłkę. Gdy powiedziałam, że powinien więcej się uczyć, wzruszył ramionami i mruknął: «Jeszcze czego. Ja i tak będę piłkarzem#.

Wniosek: Na podstawie powyższych obserwacji można u Bolka stwierdzić zainteresowanie sportem, w szczególności piłką nożną".

Wnioski dotyczące osobowości charakteryzowanego dziecka powinny opierać się na możliwie licznych, a przy tym skrupulatnie opisanych obserwacjach, dających dokładny obraz jego zachowania się. Nieraz ograniczamy się do notatek, zawierających krótkie informacje. Z notatkami takimi można zetknąć się w dziennikach obserwacyjnych prowadzonych przez nauczycieli lub wychowawców, którzy często nie są w stanie szczegółowo notować faktów zaobserwowanych w licznej grupie swych

uczniów lub wychowanków. Notatki te nie wystarczają, co prawda, do przeprowadzania wyczerpującej psychologicznej interpretacji zathowania się obserwowanego dziecka, mogą jednak stanowić podstawę do sformułowania wniosków, dotyczących niektórych składników osobowości.

„15 III — Jurek spóźnił się dziś na lekcje 15 minut.

17    III — Jurek nie był w szkole na dwóch pierwszych lekcjach. Zapytany o powód nieobecności, nie potrafił go wyjaśnić.

18    III — Jurek nie wykonał pracy domowej z języka polskiego.

21    III — Jurek uciekł z ostatniej lekcji (prace ręczne).

22    III — W czasie lekcji wychowania fizycznego Jurek przybył na salę gimnastyczną z opóźnieniem ok. 5 minut twierdząc, że nie zdążył przebrać się na czas (wszystkie pozostałe dzieci zdołały to uczynić na przerwie).

27    III — Jurek nie przyniósł na lekcje rysunków bloku i kredek.

28    III — Jurek spóźnił się na pierwszą lekcję.

1 IV Jurek nie był w klasie na trzeciej lekcji. Jedna z nauczycielek zauważyła go, jak biegał w tym czasie koło szkoły.

5 IV — Jurek spóźnił się na pociąg i wskutek tego nie pojechał z klasą na wycieczkę.

9 IV — Jurek nie wykonał pracy domowej z matematyki i języka polskiego.

17 IV — Jurek spóźnił się na lekcje ok. 20 minut.

23    IV — Mimo kilkakrotnych upomnień Jurek nie przyniósł składki na komitet rodzicielski (matka twierdzi, że nic o tym nie mówił w domu).

27 IV — Jurek spóźnił się na akademię z okazji I Maja i wszedł na salę po jej rozpoczęciu.

29    IV — Na lekcji języka polskiego Jurek nie miał zadania i nie przeczytał czytanki.

Wniosek: Powyższe obserwacje świadczą o niewłaściwym stosunku do obowiązków szkolnych, o braku punktualności i obowiązkowości”.

W podanych wyżej przykładach wnioski dotyczą ściśle określonych składników osobowości. Charakterystyki oparte na większej ilości materiałów zebranych w trakcie systematycznych obserwacji zachowania stanowią zespół takich wniosków, dających w sumie pełniejszy obraz osobowości.

Charakterystyki zachowania się i charakterystyki osobowości wyznaczają kolejne etapy procesu psychologicznego poznania dzieci i młodzieży. Zasadniczym źródłem i pierwszym krokiem wiodącym do opracowania charakterystyki są systematyczne obserwacje zachowania się. Opierając się na charakterystyce zachowania wyprowadzamy wnioski dotyczące osobowości. Tak więc obserwacje zachowania się dostarczają nam niezbędnych materiałów rzeczowych; porządkujemy je posługując się inwentarzem czynności. Charakterystyka zachowania się stanowi pewne podsumowanie zaobserwowanych faktów, natomiast charakterystyka osobowości jest wyższym stopniem uogólnienia i zawiera syntetyczne określenie struktury osobowości danej jednostki.

Opracowanie tym sposobem charakterystyki osobowości jest dość żmudne, czasochłonne, wymaga licznych prac związanych z porządkowa-

161

11 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży