img091 (10)

angielskim terminem gentry (a reprezentującej spadkobierców dawnej warstwy szlacheckiej). Struktura społeczna była zatem w dużym stopniu uformowana przez dawny rozwój historyczny, zwłaszcza zaś przez istnienie łub brak spadkobierców dawnego stanu wyższego - szlachty. Tak było w XIX wieku i tak pozostało w okresie międzywojennym. Tam, gdzie tradycja szlachecka była silna, tam warstwa intełigencko-urzędnicza cieszyła się z tego tytułu znacznym autorytetem i odrębnością.

Niezależnie od tych okoliczności następował w okresie międzywojennym rozrost liczebny zarówno warstwy specjalistów z przygotowaniem akademickim, jak i szeregów urzędniczo-biurokratycznych. Środowiska te były w krajach wschodnioeuropejskich mniej jeszcze liczne niż na Zachodzie, ale szybko się powiększały. Były one w większym stopniu niż na Zachodzie zależne od państwa i jego aparatu, bo w tych krajach było mniej prywatnej, niezależnej gospodarki i mniej niezależnych od państwa instytucji finansowych, samorządowych i społecznych. Występowała tu jednak cała gama sytuacji, od rozwiniętej na skalę zachodnią Czechosłowacji (właściwie samych ziem czeskich) i Włoch, zawierających w sobie silnie rozwinięte północne prowincje, aż do całkowicie pierwotnej Albanii i niewiele mniej pierwotnej (ale już obejmującej rozwiniętą Słowenię i Chorwację) Jugosławii.

Tradycyjne drobnomieszczaństwo było dość liczne w krajach i rejonach, w których prawie nie istniał prawdziwy przemysł. W najbardziej prymitywnych społeczeństwach stanowiło jedyną wyższą warstwę miejską, natomiast w bardziej uprzemysłowionych krajach reprezentowało częściowo archaiczny sposób produkcji, częściowo przystosowało się do symbiozy z kapitalistycznym przemysłem, częściowo wreszcie uległo głębokiej pauperyzacji.

Klasa robotnicza w niektóiych krajach skonsolidowała się, zwłaszcza w okresach lepszej koniunktury przemysłowej, wokół dostosowanego do powojennych potrzeb przemysłu. Różne partie apelowały do robotników, od komunistów przez socjalistów do nacjonalistów i faszystów. W krajach peryferyjnych o wyspowym charakterze wielkiego przemysłu trzeba zwrócić uwagę na elitarny charakter robotników wielkoprzemysłowych, którzy stanowili niewielką, na ogół zamożniejszą i lepiej wykwalifikowaną mniejszość wśród mas wyrobników, robotników zatrudnionych w instytucjach państwowych, usługach, w rolnictwie i gospodarstwie domowym (tu głównie kobiety). Toteż klasa robotnicza jako całość była zróżnicowana wewnętrznie i poddana różnym wpływom światopoglądowym, obyczajowym i politycznym. Na ogół nurt socjalistyczno--komunistyczny był najsilniejszy, ale i nurty organizowane przez prawicę i Kościół cieszyły się znacznym poparciem. W krajach rządzonych dyktatorsko często likwidowano lub ograniczano organizacje i instytucje robotnicze.

Chłopi pozostawali w wielu krajach pod naciskiem kryzysów i bezrobocia agrarnego. W większości krajów tej strefy panował głód ziemi, podczas gdy wychodźstwo do USA zostało po I wojnie światowej prawie zupełnie zamknięte. Przed 1914 r. stanowiło ono wentyl bezpieczeństwa dla większości krajów strefy peryferyjnej. W krajach, w których proces uprzemysłowienia rozwijał się względnie szybko, zwłaszcza w latach trzydziestych - wymieniliśmy już te kraje - także dla chłopów otworzyły się nieco lepsze perspektywy. Ogólnie jednak ujmując, ówczesny system skazywał chłopów - z nielicznymi wyjątkami - i robotników rolnych na bardzo skromną wegetację bez szansy na poprawę dla siebie i dla następnego pokolenia. Powstał więc na wsi potencjał społeczny, który naciskał na zmianę, ale z wyjątkiem pierwszych miesięcy po 1918 r. nie był to potencjał rewolucyjny. Organizacje chłopskie były radykalne, ale nie rewolucyjne, choć w tym rejonie Europy właśnie na wsi komuniści mieli w okresie międzywojennym pewne wpływy, głównie wśród robotników rolnych i sproletaryzowanych chłopów. Jednocześnie trzeba dodać, że wiele powyższych uwag nie odnosi się do chłopów czeskich, rolników z północnych Włoch i innych obszarów o wysokiej kulturze rolnej i podobnie wysokim poziomie cywilizacyjnym, których problemy były bardziej podobne do tych, jakie trapiły chłopów na zachodzie Europy.

Kultura

W okresie międzywojennym społeczeństwa europejskie weszły w nowy etap rozwoju kultury. O niektórych cechach kulturowych tych społeczeństw wspominano już wyżej, na przykład omawiając nowy status kobiet i dzieci. W kulturze artystycznej, literaturze, malarstwie, muzyce można dziś wyróżnić kontynuację poprzednich epok, w szczególności modernizmu, obok nowych zjawisk, które na ogół istniały już przed I wojną światową, lecz w stanie zalążkowym. Gdy jednak omawiamy zjawiska kulturowe w związku z ewolucją społeczną, interesuje nas przede wszystkim to, co docierało do szerokich mas społecznych tego czasu.

Jednak również w dziedzinie kultury popularnej mieszały się ze sobą kontynuacje i innowacje. Kontynuacja to utrzymywanie się względnie zamkniętych środowisk kulturowych, odpowiadających poszczególnym kategoriom społecznym. A więc kultura arystokratyczna, kultura burżuazyjna czy gdzie indziej inteligencka, kultura proletariacka, kultura chłopska rozwijały się nadal i utrzymywały się między nimi odrębności, a zwłaszcza nieprzenikal-ność dla obcych środowisk. Innowacja to wytwarzanie się wspólnej dla więk-