img097 (16)

występować twierdzenia sprzeczne. Twierdzenia zawarte w hipotezie nie powinny być także sprzeczne ze znanymi faktami lub twierdzeniami wcześniej udowodnionymi.

Zupełność hipotezy przejawia się w tym, że wyjaśnia ona całokształt faktów, których dotyczy. Wartość hipotezy jest tym większa, im szerszy byw a jej zakres, czyli do im większej liczby faktów można ją odnieść.

Jedną z właściwości poprawnie sformułowanej hipotezy stanowi jej rozstrzygalność. Polega ona na tym, że istnieje możliwość empirycznego sprawdzenia, czy twierdzenie zawarte w hipotezie jest prawdziwe lub też które z możliwych rozwiązań problemu należy uznać za poprawne.

Hipotezy umożliwiają przewidywanie przebiegu danej formy zachowania się w określonych warunkach. Przewidywania te pozwalają zazwyczaj na określenie jedynie statystycznego prawdopodobieństwa zaistnienia pewnych faktów. Jak zaznacza S. Nowak, „większość naszych hipotez ma charakter statystyczny, co oznacza, iż nie przesądzają jednoznacznie o własnościach czy zachowaniach każdego człowieka, lecz mówią coś

0    częstościach względnych, o statystycznych zależnościach między cechami czy zachowaniami ludzi, przy czym zależności te ważne są bądź dla pewnych szerszych zbiorowości, bądź też formułowane jako tezy uniwersalne.”¹

Formułując hipotezę określamy zależność badanej formy zachowania się od czynników spełniających funkcję zmiennej niezależnej lub pośredniczącej. Posługujemy się przy tym rozumowaniem dedukcyjnym przewidując konsekwencje oddziaływania tych zmiennych na zachowanie się.

Z rozumowaniem dedukcyjnym w jego „czystej” formie spotykamy się w naukach matematycznych oraz logice. W naukach tych przyjmowany jest apriorycznie, bez dowodu określony zbiór pojęć pierwotnych

1    aksjomatów tworzących teorię. Wyprowadza się z nich, za pomocą rozumowania dedukcyjnego, tzw. pojęcia wtórne oraz określone twierdzenia. Każde z nich wymaga udowodnienia w oparciu o przyjęty system pojęć pierwotnych i aksjomatów oraz twierdzenia wcześniej sprawdzone. Kryterium prawdziwości udowodnionych twierdzeń jest wtedy logiczno--formalna poprawność rozumowania, bez korzystania z danych empirycznych.

W naukach empirycznych rozumowanie dedukcyjne znajduje również zastosowania przy tworzeniu i weryfikacji hipotez, w innej jednak formie niż w naukach formalnych. Model badań empirycznych, opartych na określonej hipotezie, można przedstawić, jak na rycinie 4.

Ryc. 4. Model badań empirycznych opartych na hipotezie ,

Zgodnie z przedstawionym wyżej modelem, w naukach empirycznych podstawą wypracowania hipotezy powinno być wstępne poznanie faktów występujących w danej dziedzinie rzeczywistości W badaniach dotyczących zachowania się obserwacja pozwala poznać określony’rodzaj występujących w nim faktów za pośrednictwem badań sondażowych lub w wyniku kontaktu z nimi nawiązanego przez obserwatora w ramach działalności wychowawczej lub innych form praktycznego działania. Przejście od zaobserwowanych faktów do hipotezy dokonuje się na drodze rozumowania indukcyjnego. W odróżnieniu od nauk formalnych hipoteza nic wynika więc z apriorycznie przyjętych pojęć pierwotnych i aksjomatów, lecz z kontaktu z rzeczywistością oraz jej wstępnego poznania. Po przeprowadzeniu badań dokonujemy weryfikacji hipotezy, zaś po stwierdzeniu jej prawdziwości możemy ją wj'korzystać w praktyce.

5. Zmienne i ich definiowanie

Głównym celem badań naukowych jest wykrycie zależności i związków przyczynow'ych zachodzących między badanymi zjawiskami. Zjawiska te określamy mianem zmiennych. Zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom w zależności od różnorodnych okoliczności. W ujęciu Wincentego Okonia zmienna to „czynnik przybierający różne wartości w badanym zbiorze

W zależności od przyjmowanych kryteriów' podziału można w'yodręb-nić różne zmienne występujące w badaniach psychologicznych. Uwzględniając rodzaj zjawisk spełniających funkcję zmiennych, wyróżniamy zmienne środowiskowe, osobowościowe i behawioralne. Zmienne środowiskowe, czyli sytuacyjne, to zjawiska zachodzące poza organizmem, w środowisku społecznym lub biologicznym. Mogą nimi być poszczególne podniety, sytuacje lub warunki środowiskowe. Funkcję zmiennej osobowościowej spełniają składniki osobowości przyjmowane w oparciu na określonej ²

13 — Obserwacje psychologiczne dzieci i młodzieży 193

1

S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych, jw., s. 310.

2

W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, PWN, s. 351.