img098 (8)

Jurgen Habermas

z grupami uprzywilejowanymi, tego rodzaju wojnie domowej brakuje szans powodzenia, jakie może mieć walka klasowa.

Z wieloma ograniczeniami model ten można, jak mi się zdaje, zastosować również przy analizie stosunków, jakie zachodzą między społeczeństwami uprzemysłowionymi a terenami byłych kolonii — krajami Trzeciego Świata. Także i tutaj rosnąca nierówność rodzi formę upośledzenia, którą jednak z biegiem czasu coraz trudniej będzie ujmować w kategoriach wyzysku. Dodajmy, że miejsce interesów ekonomicznych zajmują tu interesy bezpośrednio militarne.

Tak czy inaczej, w społeczeństwie późnokapitalistycz-nym grupy pozbawione praw i grupy uprzywilejowane — o ile przyjąć, że granice upośledzenia pokrywają się jeszcze w ogóle z przedziałami grupowymi, a nie krzyżują się z nimi — występują naprzeciwko siebie już nie jako klasy społeczno-ekonomiczne. Tym samym ulega zapo-średniczeniu fundamentalny stosunek, który występował we wszystkich społeczeństwach tradycyjnych, a uwydatnił się jako taki w okresie wolnokonkurencyjnego kapitalizmu — ulega zapośredniczeniu sprzeczność klasowa stron, między którymi zachodzi zinstytucjonalizowany stosunek przemocy, wyzysku ekonomicznego i politycznego ucisku, przy czym zniekształcenia i ograniczenia komunikacji uniemożliwiają podważenie uprawomocnień, okrywających wszystko płaszczykiem ideologii. Heglowska etyczna totalność życiowego związku, rozbitego wówczas, gdy jeden podmiot nie zaspokaja potrzeb drugiego, nie stanowi już właściwego modelu analizy zapośredniczonego stosunku klas w organizacji późno-kapitalistycznej. Złagodzona dialektyka etyczności wytwarza swoisty pozór post-historii. Dzieje się tak dlatego, iż względny wzrost sił wytwórczych nie jest już eo ipso źródłem nadwyżki potencjału i ruchów emancypacyj-

Technika i nauka jako „ideologia”

nych zagrażających uprawomocnieniom danego porządku panowania. Teraz bowiem podstawą uprawomocnienia stała się główna siła wytwórcza — kierowany postęp naukowo-techniczny. Ten nowy sposób uprawomocnienia utracił natomiast dawną formę ideologii.

Świadomość technokratyczna jest z jednej strony „mniej ideologiczna” niż wszystkie poprzednie ideologie, nie ma bowiem cech nieprzezroczystego parawanu dającego jedynie iluzję urzeczywistnienia interesów. Z drugiej strony dominująca dziś szklana, niewidoczna ideologia, która fetyszyzuje naukę, ma szerszy zasięg i większą siłę urzekania niż dawne ideologie. Maskując zagadnienia praktyczne nie tylko usprawiedliwia cząstkowy interes panowania określonej klasy i tłumi cząstkową potrzebę emancypacji innej określonej klasy, ale godzi w emancypacyjny interes gatunku jako takiego.

Świadomość technokratyczna nie jest zracjonalizowanym marzeniem, nie jest „iluzją” w sensie freudowskim, w której obrębie wyobrażony czy też skonstruowany i uzasadniony jest pewien zespół wzajemnych oddziaływań. Ideologie burżuazyjne można było jeszcze sprowadzić do podstawowej postaci sprawiedliwego i wolnego od panowania wzajemnego oddziaływania, zadowalającego obydwie strony. Te właśnie ideologie odpowiadały kryteriom zastępczych satysfakcji i spełniania pragnień; podstawą ich zaś była komunikacja, ograniczona przez represję tak, że stosunek przemocy, zinstytucjonalizowany wraz ze stosunkiem kapitału, nie mógł być nazwany po imieniu. Jednakże u podstaw świadomości technokratycznej nie leży już przyczynowość oderwanych symboli i nieuświadomionych motywów, rodząca zarówno fałszywą świadomość jak i siłę refleksji, której zawdzięczamy krytykę ideologii. Ta świadomość nie poddaje się tak łatwo refleksji, gdyż nie jest już t y l ko ideologią. Nie wyraża już projekcji „dobrego życia”, które może być

J79