IMG43

Pruthenia Antkjua, vol. I

Krq**f^S*^tmałek

Olsztyn 2004

ZAGADNIENIE łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej w osadnictwie północnej wielkopolski

ZAGADNIENIE łużycko-pomorskiej transformacji kulturowej od dawna intrygowało badaczy. Podstawowa kwestia dotyczy charakteru tej transformacji. Obecnie dominuje pogląd o stopniowo zachodzących przemianach w obrębie tych samych społeczności pod wpływem kontaktów kulturowych (T. Malinowski 1963, s. 224-227; W. Hensel 1971, s. 52 i n„ 75 i n.), choć nadal nie wyklucza się również przemieszczeń ludności (T. Malinowski 1989, s. 572-573, R. Grygiel 1995, s. 348, 356-358).

Teren północnej Wielkopolski odpowiadający fizjograficznie makroregionowi Pojezierze Wielkopolskie zamknięty naturalnymi granicami wyznaczonymi przez pradoliny Wisły-Noteci i Warty-Odry oraz łączącym je Obniżeniem Obrzańskim jest tu szczególnie interesujący, jest to bowiem strefa bezpośrednich kontaktów Wielkopolski z Pomorzem, osiągających swe apogeum w okresie halsztackim D.

Zmianę oblicza kulturowego omawianego terenu postrzegano dotychczas przede wszystkim w aspekcie stopniowych przeobrażeń dokonujących się w obrządku pogrzebowym oraz poprzez zróżnicowanie stylistyczne niektórych wyrobów ceramicznych i metalowych (J. Kostrzewski 1955, s. 142,165,184-186; T. Malinowski 1969, s. 26-27, mapa IV; L. Krzyżaniak 1972, s. 128-129; M. Kaczmarek 1995, s. 113-114). Zmiany w osadnictwie stanowiące jedno z najważniejszych kryteriów kulturowego zróżnicowania obszarów, a zwłaszcza problem jego kontynuacji czy dyskontynuacji są sygnalizowane. Mówi się o przypadającym na schyłek okresu halsztackiego rozproszeniu osadnictwa, przejawiającego się powstaniem krótkotrwałych osad i niewielkich cmentarzysk z rodzinnymi grobami skrzynkowymi (T. Ostoja-Zagórski 1983, s. 351-352). Pojawiają się też przypuszczenia o kontynuacji zasiedlenia wcześniejszych „łużyckich osad, których ludność chowała swoich zmarłych na cmentarzyskach wedle nowych reguł pogrzebowych, klasyfikowanych w ramach kultury pomorskiej. Zmiany kulturowe w ujęciu tym miałyby być początkowo niewidoczne na stanowiskach osadowych, gdzie wytwarzano ceramikę według starych późnołużyckich wzorów stylistycznych (J. Kostrzewski 1939, s. 283; M. Kaczmarek 1999, s. 138-139).

Podstawy do rekonstrukcji sieci osadniczej ludności kultury pomorskiej na Pojezierzu Wielkopolskim pozostają jednak ciągle dość słabe. Obok opracowań cmentarzysk i nielicznych osad archiwa dostarczają różnej wartości informacji o znaleziskach niepublikowanych. Są one zdominowane danymi jakich dostarczyła prowadzona od ponad dwudziestu lat inwentaryzacja znalezisk w ramach AZP. Jest ona nadal w toku, a obecne pokrycie dostępnej w archiwach konserwatorskich dokumentacji dla tego terenu kształtuje się na poziomie około 75%. Wykorzystanie dokumentacji z badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP jest jednak ograniczone. Podstawowy problem tkwi w możliwościach wyróżnienia stanowisk kultury pomorskiej w oparciu o uzyskane z tych badań nieliczne zbiory ceramiki, często o dość zniszczonej fakturze, trudnej do klasyfikacji morfologicznej i rzadko zdobionej. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż ceramika starszej fazy kultury pomorskiej, datowanej na okres halsztacki D, jest bardzo zbliżona wieloma cechami do ceramiki późnołużyckiej. Problemy z wykrywalnością punktów osadniczych związanych z kulturą pomorską, a potwierdzają to badania wykopaliskowe, zdają się wypływać też z dużej mobilności tamtych społeczności, krótkiego okresu zasiedlenia poszczególnych osad i użytkowania towarzyszących im cmentarzy, a zatem obecną widocznością zachowanych pozostałości w terenie. Większość uzyskanych informacji o istnieniu punktów osadniczych kultury pomorskiej odnosi się do cmentarzysk. Różnica między ilością znanych z terenu północnej Wielkopolski cmentarzysk łączonych z tą kulturą, których zarejestrowano około 500 (T. Malinowski 1979, 1981;