img043

towanie pojęć za pomocą definicji. Metoda ta gwarantuje pełną jednoznaczność pojęcia, ponieważ definicja, stanowiąc wyszczególnienie istotnych dla niego cech, dostarcza tym samym reguł pozwalających na bezbłędne wyróżnianie jego desygnatów. Ma to znaczenie zwłaszcza tam, gdzie jes* konieczne precyzyjne ustalenie zakresu pojęcia. Taką drogą powstają tzw. pojęcia naukowe, których kształtowanie zaczyna się w toku nauki szkolnej.

Pojęcia naukowe (nazywane też matrycowymi) odznaczają się jednoznacznością i obiektywnością, stanowią najwyższą rozwojowo formę reprezentacji rzeczywistości. Należy jednak podkreślić, że człowiek posługuje się w swym myśleniu również, a nawet częściej, pojęciami mniej ostrymi, o mniej precyzyjnie ustalonym zakresie, i obciążonymi większą lub mniejszą dozą subiektywizmu. Są to tzw. pojęcia naturalne. Powstają one w drodze osobistego, bezpośredniego doświadczenia, a ich podstawową właściwość stanowi „stopniowalność”, oznaczająca, że jedne desygna-ty danego pojęcia są traktowane jako bardziej, a inne - jako mniej do niego przynależne: jedne są egzemplarzami typowymi, inne „gorszymi” czy wątpliwymi (np. zgodnie z wiedzą naturalną jabłko to „typowy owoc”, cytryna jest już „mniej owocem”, a pomidor czy, tym bardziej, kasztan -„jeszcze mniej”). W toku rozwoju ich znaczenie nie zanika; funkcjonują one obok pojęć naukowych i - jak niektórzy sądzą - odgrywają ważną rolę w aktywności poznawczej człowieka⁵.

Wskazaliśmy dotąd na trzy rodzaje danych stanowiących materiał myślenia. Są to dane zawarte w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Poznawanie otaczającej rzeczywistości dokonuje się jednak również, czy przede wszystkim, poprzez formułowanie sądów. Są one odzwierciedleniem relacji między p r z e d mi o t a m i, zdarzeniami lub pojęciami. Sądy mogą mieć różny stopień ogólności i abstrakcyjności. Sądami są na przykład stwierdzenia: „Ta piłka jest czerwona”, „Krowa jest ssakiem z rodziny przeżuwaczy”, „Praca stworzyła człowieka”. W każdym jednak przypadku sąd stanowi wynik czynności myślenia; nawet wówczas, gdy dotyczy (jak w pierwszym z podanych przykładów) konkretnego, jednostkowego przedmiotu, któremu przypisuje się określoną, bezpośrednio dostrzegalną cechę. Sformułowanie takiego sądu wymaga przecież „wydobycia” cechy i wtórnego odniesienia jej do przedmiotu; jest to więc wyraźne wykroczenie poza dane czysto spostrzeżeniowe.

¹ li. Dryl, J. Trzebiński (red.) (1994), Wiedza potoczna w szkole, Warszawa, Oficyna Wyil. Wydz. Psychologii UW.

Dziecko wcześnie jest w stanie formułować sądy, znacznie później jed-ifc opanowuje umiejętność ich wzajemnego ustosunkowywania, zestawia-wyprowadzania jednych na podstawie drugich, czyli operowania są-, które stają się w ten sposób materiałem myślenia.

.'j Warto zauważyć, że pojęcia i sądy, stanowiąc materiał myślenia, same | ląjego produktami. Myślenie opierające się na pojęciach i sądach jest więc ■aejako „myśleniem drugiego stopnia”, co wyraźnie świadczy o jego roz-t •ojowej wyższości. Stanowi ono specyficznie ludzką formę poznania.

33J2. Charakterystyka operacji umysłowych

i

Jak powiedziano, myślenie polega na przekształcaniu informacji. Itaekształcenia te są czynnościami umysłowymi i noszą nazwę operacji. ■ W początkowym okresie rozwoju - wtedy, kiedy myślenie opiera się spostrzeżeniach i wyobrażeniach - czynności umysłowe stanowią | odzwierciedlenie rzeczywistych przekształceń dokonywanych na konkret-l wteh przedmiotach, są efektem ich uwewnętrznienia (interioryzacji). Na I etapie myślenia pojęciowego operacje umysłowe pozwalają na dokonywane przekształceń wykraczających poza to, co jest praktycznie wykonalne Ida się bezpośrednio dostrzec.

i

| Liczba operacji umysłowych, jakie potrafi przeprowadzać człowiek, jest daża i jak dotąd nie ma w psychologii ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Zdaniem niektórych autorów wszystkie operacje wywodzą się z dwu podstawowych, jakimi są analiza i synteza.

Analiza, podobnie jak w przypadku procesu spostrzegania, polega na wyodrębnianiu w jakiejś całości poszczególnych elementów, synteza zaś — na ponownym ich łączeniu. Myślowa analiza i synteza, w przeciwień-| jrwie do spostrzeżeniowej, pozwala rozdzielać i łączyć to, czego nie da się rozdzielić czy połączyć fizycznie.

Wśród operacji pochodnych od analizy i syntezy wyróżnia się najczęściej: porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie.

Porównywanie polega na jednoczesnej koncentracji myślowej na dwu lub więcej obiektach (przedmiotach, osobach, zjawiskach, zdarzeniach, sytuacjach) w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i podobieństw. Istotne jest dla tej czynności umysłowej to, że wymaga ona spełnienia warunku, by w stosunku do każdego z porównywanych obiektów był zachowany jednakowy punkt widzenia, stanowiący stałe kryterium

73