IMG88

S6f «S*aflNF6fc„

f34'|

Zbigniew Bukowski

lolskiej literaturze tendencje do przesuwania ich datowania już na schyłek C, nie zostały dotąd uzasadnione. W moim odczuciu wiąże się to przede ;ystkim z próbami wypracowania nowego systemu chronologicznego dla n w dorzeczu Odry i Warty oraz uściślenia datowania absolutnego wyróż-nych okresów i podokresów; powrócę do tego jeszcze poniżej.

Wspomniany postęp w rozwoju był bez wątpienia stymulowany czynni-ni zwłaszcza ekonomicznymi, stanowiącymi konsekwencję wspomnianej miany. Znalazło to odbicie nie tylko w poważnym wzroście bazy gospodar-j, wykształceniu się licznych i prężnych skupisk osadniczych o znacznej tości zaludnienia (w tym zwłaszcza skoncentrowanych w najbliższych •licach osiedli obronnych), ale również i w'"sferze kultury materialnej uchowej, sztuki oraz struktury społecznej, jakkolwiek w obręb e tej ostat-j proces zróżnicowania wewnętrznego nie przybrał tak rozwiniętych form, ikimi współcześnie spotykamy się w obrębie osadnictwa kultur kalender-•skiej, horakowskiej oraz bylańskiej.

Zapewne z kierunku zachodniego (krąg wczesnoceltycki) liczyć się należy orzejęciem i upowszechnieniem przez tamtejsze osadnictwo „łużyckie” in. ceramiki malowanej¹** oraz innych elementów z zakresu ozdób, na-dzi i uzbrojenia metalowego, a prawdopodobnie i niektórych elementów •rzeniowych. Najpćwniej w ścisłym powiązaniu ze wspomnianymi szlakami idlowymi pozostawało rozszerzenie się znajomości żelaza w obrębie kultury yckiej i jego obróbki w miejscowych warsztatach od początku HaC₁, cho-ż z pierwszymi importami żelaznymi na tym obszarze liczyć się już należy SaB,¹*⁴. W odniesieniu jednak do tego ostatniego procesu widziałbym przede eystkim istotną rolę kierunku południowego, tj. oddziaływań z obrębu śro-nriska „iliryjakiego”. Również z tym kierunkiem wpływów oraz w kontekście ■ystencji „szlaku bursztynowego” wiązałbym rozpowszechnienie się osiedli tonnych w dorzeczu Odry, choć pierwsze z tych obiektów z obrębu Śląska¹²⁶ bowane są tam już na V EB. Mam tu na myśli nie ideę ich pochodzenia, lecz tede wszystkim ioh funkcję.

Jeśli trafne są spostrzeżenia dotyczące rozmiarów oraz kierunków tej miany z południowymi obszarami, a rysują się one w świetle importów¹²⁶ tnych elementów kulturowych, to przyjąć należy dwie jego fazy:

I — datowana jest na HaC, wykazując powiązania przede wszystkim obszarami wschodniohalsztackimi. Wpływy te dostrzegalne są głównie obrębie osadnictwa Wyżyny Głubczyckiej, grupy śląskiej oraz skupiska iftchiKiniej Wielkopolsce¹*⁷. Znaleziska obejmują przede wszystkim wytwory

*** Z. Bukowski 1989, s. 137 i n.; W. Hen.se 1 1973, s. 171, który jednak przyjmuje •tny udział „imigrantów ułiryjskicht” w jej rozpowszechnieniu w dorzeczu Odry.

^IM Zob. Z. Bukowski 1981, passim, gdzie szczegółowo przedstawione to zagadnienie szerokim, środkowoeuropejskim tle porównawczym.

*•* Np. Łubowice kolo Rafliborza, zob. J. Chochorowski 1977, a. 107 i u., czy obu u typu oaiedla s Wrocławia-Oaobowic, zob. B. Oediga 1970, puent in. i *** PKP 1879, s. 286 ryo. 172 — mapa importów halsztackich na ziemiuoh polskich.

63

W sprawie genezy i rozwoju strefowego ziem polskich

[35]

luksusowe (broń, naczynia), a także wyroby żelazne (w tym zwłaszcza płaskie siekierki z bocznymi wyrostkami) oraz surowiec żelazny, przetwarzany na miejscu;

II — datowana jest od HaC/D do LtA. W jej ramach, obok wytworów tzw. wschodniohalsztackich pojawiają się stosunkowo liczne importy tzw. italskie. Objęte tą wymianą zostały wówczas przede wszystkim obszary Saksonii, Dolnych Łużyc, dorzecze Warty i Prosny oraz wschodnia Wielkopolska i Kujawy, zaś na północy również i Pomorze¹*⁸. W fazie tej powszechne są przede wszystkim drobne ozdoby brązowe (głównie zapinki), paciorki szklane, muszle Kauri, przy zdecydowanie mniejszej liczbie wytworów luksusowych.

Wyraźna zmiana-kierunku wymiany (i oddziaływań kulturowych) uzależniona była m. in. od wydarzeń, mających miejsce u schyłku HaC i w ciągu HaD w dcrzeczu środkowego Dunaju oraz we wschodniej części Kotliny Karpackiej, o czym będzie jeszcze mowa w związku z kwestią tzw. scytyjską.

Przedstawiony w pewnym sensie tradycyjny podział wymaga jednak pewnych uzupełnień. Wydaje się, iż mimo postulowanego przerwania kontaktów handlowych z obszarami wschodnioalpejskimi w HaD, rozwijały się one w dalszym ciągu, chociaż ich charakter wykazuje wyraźną zmianę. M. in. właśnie z kontaktami z tą strefą wiązałbym napływ na ziemie polskie, zwłaszcza w obręb Pomorza Gdańskiego¹** dużej ilości szklanych paciorków oraz rozlicznych drobnych ozdób brązowych f-bimetalicznych, najpewniej nie sprowadzanych z północnej Italii, jak to tradycyjnie przyjęto w literaturze, lecz ze środowiska ,,i iryjskiego” z obszaru dzisiejszej Jugosławii. Kwestia ta wymaga szerszych studiów porównawczych, lecz na korzyść mego przypuszczenia zdają się wskazywać opracowania różnych kategorii zabytków europejskich, publikowane aktualnie w wielotomowej serii „Prahistorische Bronze-fiinde”.

Postulowane południowe oddziaływania w różnych dziedzinach kultury, gospodarki, sztuki czy' wierzeń, wydają się znacznie szersze, niż to nam się rysuje w świetle dostępnych dziś znalezisk. Liczne zresztą odkrycia z ostatnich lat potwierdzać się zdają to przypuszczenie, jak np. o tym świadczy nekropola w Kietrzu (Opolskie) czy osiedle otwarte z HaB_s-HaD z Grzybian (Legnickie). Przypomnę, że geneza urn domkowych i twarzowych na Pomorzu łączona jest z tego typu oddziaływaniami¹*⁰, zapewne jednak za pośrednictwem pierwszego z wymienionych szlaków. Regiony nad środkową Łabą reprezentują tu etap pośredniczący, a zarazem ich rola wydaje się znacznio ważniejsza dla rozwoju obszarów nad środkową Odrą, Wartą i dla Pomorza, niż potwierdzają to tamtejsze znaleziska z okresu halsztackiego. Fakty te dotyczą jeszcze HaC, gdyż od HaC/D liczyć się już należy z wykształconą formą kultury wschodniopomorskiej. Przypomnę też o hipotezach, lokujących

L. J. Łuka 1050, mapy I i 3.

**• L. J. Łuka 1963, s. 374 i n. i 284 mapa 1.