IMG22 (2)

Według s/ńcunków iMmejc ok. 25 lys. tytułów naukowych czasopism recenzowanych, w których publikuje się ok. 1,4 min artykułów rocznic (Bjflrk, Roosr, Lauri 2008,1.187). Obecnie mnżnn powiedzieć, Że praktycznie każde czasopismo naukowe, tworzone w najbardziej rozwiniętych krajach światu dostępne jest Online. Ma to tym większe znaczenie, że jak wynika z badań prowadzonych w USA, uczeni, w przypadku każdej podejmowanej działalności naukowej, korzystają z artykułów w czasopismach (w 94% przypadków, w porównaniu z 47% dla książek, 34% dla stron Web i 24% dla materiałów konferencyjnych) W 62% przypadków jest to artykuł z czasopisma elektronicznego (Tcnopir i in. 2009, s, |7). Większość naukowych czasopism elektronicznych to nadal kopie drukowanych poprzedników, chociaż zawartość obu wersji może się różnić, na przykład wersja elektroniczna może zawierać materiały trudne do wykorzystania w formie drukowanej ze względu na format (multimedia) albo zbyt dla niej obszerne. Bardzo powolna zmiana formy czasopism elektronicznych, a co za tym idzie również niepełne wykorzystywanie możliwości nowego medium, może wynikać nie tylko z braku pomysłowości wydawców czasopism, ale także z obawy przed uznaniem publikacji w nowej formie za mniej wartościowe. Według Heleny Francke upodabnianie czasopism elektronicznych do ich drukowanych poprzedników (w czym pomaga stosowanie takich formatów, jak PDF) wynika w dużej mierze z chęci przejęcia części ustalonej reputacji czasopism tradycyjnych przez ich elektronicznych następców (Francke 2008, s. 319].

Dostęp do treści publikacji komercyjnych możliwy jest albo bezpośrednio u wydawcy publikacji, stosującego model własnościowy: pobiera bezpośrednio opłaty za odczyt pojedynczych artykułów (bez potrzeby założenia prenumeraty), albo prze/ bibliotekę prenumerującą dany tytuł (dostęp dla zarejestrowanych użytkowników biblioteki, identyfikowanych IP komputera lub hasłem). Biblioteka zwykle nie posiada czasopisma elektronicznego na własność, tak jak egzemplarza drukowanego, lecz płaci jedynie za licencję na korzystanie z dostępu do platformy wydawcy (czy agregatora) w określonym czasie. Po tym okresie dostęp do archiwalnych zeszytów czasopisma może zostać przerwany; obawa o utratę dostępu do archiwum jest głównym powodem utrzymywania prenumeraty na czasopisma drukowane (Miller. Harris 2009, s. 19). Według Chrisa Armbrustera takie praktyki są w konflikcie z logiką funkcjonowania komunikacji naukowej i wymogami globalnie zintegrowanej nauki (Armbruster 2008c]. Pomimo tego oraz innych zagrożeń, związanych na przykład z Izw. zjawiskiem Big Deal” coraz więcej bibliotek rezygnuje całkowicie z zakupu wersji drukowanej, poprzestając na publikacji elektronicznej*⁴.

Próbą przeciwstawienia się komercjalizacji komunikacji naukowej są inicjatywy środowiska naukowego, oparte na rozwiązaniach nicwlasnościowych, stanowiące nawrót do wcześniejszego okresu wydawania czasopism przez gmpy współpracujących uczonych. Takim projektem jest wspomniany już Public Library of Science (PLoS), stanowiący pró-

" Big Dcal polega na oferowaniu bibliotekom i ich konsorcjom, przez wielkich wydawców, całych pakietów czasopism i baz danych (czasem także innych materiałów), w wersji elektronicznej, na podstawie wieloletnich umów Za zakup pakietu zwykle oferowane są znaczne zniżki. W efekcie biblioteki rezygnują z oferty innych, małych wydawców (Fra/ier 2001).

^M Jednym z wielu przykładów rozwoju (ej tendencji może być Han ford Tccbnica) Library, część Departament of Energy (Out) w USA. Biblioteka prenumeruje ponad 8 lys. tytułów czasopism onlinc i 30 czasopism drukowanych. Na prenumeratę czasopism elektronicznych wydawane jest 70% budżetu przeznaczonego na zbiory; dalsze 26% przeznaczone jest na inne źródła elektroniczne. Jak z tego wynika, na publikacje drukowane przeznacza się 4% funduszy przeznaczonych na zakup zbiorów [Norman, McBumcy 2007, s. 151). Podobne procesy realizowane są w bibliotece Drcacl Univcrsity. gdzie zrezygnowano z drukowanych wersji wszystkich czasopism mających odpowiedniki elektroniczne, zarówno w postaci pcłnotckstowych baz danych, jak i e-czasopism. Biblioteka la udostępnia ok. 9 lys. tytułów czasopism, w tym 8600 tytułów elektronicznych i 370 drukowanych (King. Montgomery 2002). Od początku XXI w. podobne tendencje widoczne są też w polskich bibliotekach uczelnianych, gdzie gwałtownie spadają wydatki na czasopisma drukowane na rzecz źródeł elektronicznych, które od 2006 r. stanowią największą grupę wydatków na zbiory [Dcrfcrt-Wolf, Górski, Jazdon 2009).

be publikowania wysokiej jakości, recenzowanych cżMnptwn naukowych Opm Auta bez udziału wydawców komercyjnych (rob p 41). Jak dolycbczaa imcjalywa la rozwiji lic pomyślnie, służąc wydawaniu kilku tytułów / zak/uw nauk bwlogK/nych i medycznych. Liczbę recenzowanych czaaopiwn naukowych OA /.a uje wf na M ryt tytułów, w zależności od źródła [Warc, Mabe 2009, a. 20]

Czaiopiimo Funkcjonujące w otwartym środowisku elektronicznym prostato być podstawową jednostką komunikacji naukowej. Stal się mą artykuł naukowy, który rozpoczął indywidualne życie, często w oderwaniu od jakiegokolwiek czatopitma Tendencja ta powoduje rozwój repozytoriów i archiwów, w których umiauenuw i przechowywane są głównie artykuły (opublikowane w czasopismach lub nie), chociaż często zdjr/ają Mę także inne rodzaje dokumentów.

Od lal siedemdziesiątych ubiegłego wieku obserwować można rozwój elektromczncgo publikowania, którego efektem były pierwsze książki elektroniczne (e-książki) Wykorzystanie e-książek rozwija się znacznie wolniej niż czasopism elektronicznych. Największą (rodnością, tylko częściowo występującą w przypadku czasopism elektronicznych, jest stworzenie rozwiązań technicznych umożliwiających długotrwałe czytanie obszernych tekstów na ekranie monitora; pierwsze komputery osobiste zupełnie me dawały takich możliwości. Na przełomie XX i XXI wieku powstało wiele przedsiębiorstw udostępniających e-ksiąźki, oferowano różne modele czytników, pozwalających wyświetlać strony tekstów na poręcznych urządzeniach. Po początkowych kłopotach z rozpowszechnieniem tych czytników, gdy powrócono do stosowania bardziej uniwersalnych urządzeń, korzystając z gwałtownie rosnącej popularności komputerów przenośnych, obecnie następuje bardzo szybki rozwój lego sprzętu^{1 2}’. Książki elektroniczne oferowane są w coraz większym wyborze przez wydawnictwa naukowe w ten urn sposób, jak czasopisma, gdyż problem dedykowanych czytników dla publikacji naukowych nie jest tak istotny jak dla innej literatury. Inną możliwością jest druk c-ksiąźki na życzenie; część bibliotek publicznych świadczy takie usługi.

Innym problemem, występującym jeszcze wyraźniej, niż dla czasopism elektronicznych, są zagadnienia prawa autorskiego (zob.p. 5.3). Wydaje się także, że rola książki jako publikacji naukowej w środowisku elektronicznym maleje na rzecz innych form publikowania, które umożliwiają szybsze i sprawniejsze rozpowszechnianie wyników najnowszych badań naukowych. Dotyczy to nawet nauk społecznych i humanistycznych, w których książka najdłużej przetrwała jako „zloty standard", służący uzyskiwaniu stopni i promocji naukowych [Estabrook, Warner 2003].

Dla rozpowszechnienia e-książek istotne jest przekroczenie „masy krytycznej", zapewniającej wystarczający wybór. Książki elektroniczne stanowią poważny element biblioteki cyfrowej w zakresie udostępniania dziel literackich. Część tych zasobów dostępna jest bezpłatnie. Jednym z najstarszych i najlepiej znanych jest projekt Gutenberg¹⁴, udostępniający w wersji elektronicznej ponad 20 tys. książek z podziałem na literaturę popularną, poważną i wydawnictwa informacyjne (encyklopedie, słowniki). Funkcjonowanie projektu opiera się na wolontariacie - ochotnicy przygotowują elektroniczne wersje wybranych dzieł. Dla wszystkich utworów, udostępnianych w tym projekcie, wygasły prawa autorskie, przez co mogą być użytkowane bezpłatnie. Na stronach projektu propo-

89

1

Ostatnio nadzieje wiążę się z czytnikami rozpowszechnianym} przez Amazon (Kmdlc), Apple (iPhone)

2

Googlc (Android Gl). Postęp w tym zakresie jest bardzo duży; nowe modele urządzeń pojawiają się co pól roku. Sukces zapewnić może wszechstronność nowych urządzeń; są to nie tytko czytniki, ale również odtwarzacze multimediów i urządzenia telekomunikacyjne Według niektórych autorów rozpowszechnienie czytników zapewniłoby ich rozdawanie (sprzedaż za symboliczną kwotę) i uzyskiwanie zysków i udostępniania rreicr. co jest częstą praktyką na rynku mediów i urządzeń elektronicznych (telefon komórkowy za darmo opłaty za rozmowy; drukarka bardzo tania - opłaty za toner, czyli wydruki) (Gołębiewski 2009, s. 28)

¹⁰ http://www.gutcnbcrg.org.