IMG 00

i

realnego. Zmierzali do budowania tafcie; j|g iiteraefcief, w które! artystyczne uogólnienie me rozbijało obiektywnych prawidłowości w której nie tylko elementy składowe, ale także ich związki pozostawały w stosunku jakiegoś „podobieństwa" cfo określonej historycznie rzeczywistości społecznej. Świat przedstawiony w dziele realistycznym odpowiada pewnym społecznie utrwalonym nawykom i sposobom postrzegania i rozumienia świata realnego. Realiści nie burzyli poznawczych przyzwyczajeń odbiorców, lecz usiłowali je pogłębiać i wzbogacać. Jak gdyby wychodzili naprzeciw istniejącym normom zdrowego rpzsądku i powszechnie akceptowanym kategoriom poznawczym- Głównym dążeniem twórców realistycznych było przedstawienie zjawisk w zgodzie z ich życiowym prawdopodobieństwem. Świat zawarty w utworze realistycznym opierał się na elementach i stosunkach empirycznie stwierdzalnych, chociaż równocześnie był tworem powstałym w drodze daleko posuniętego uogólnienia, podporządkowanym określonemu systemowi ocen, zapatrywań i tendencji autora.

Wzajemne stosunki fantastyki i realizmu w poszczególnych prądach literackich, przewaga jednego lub drugiego elementu, pozostają w ścisłych związkach z zadaniami podejmowanymi przez literaturę w danej epoce historycznej. Skłonności realistyczne biorą zazwyczaj górę wówczas, gdy twórca w otaczającej go rzeczywistości widzi rację swoich dążeń, dostrzega możliwość realizacji postulowanych przez siebie ideałów. Natomiast dominowanie fantastyki wiąże się z sytuacją, gdy ideały pisarza formułowane są wbrew powszedniemu życiu, jakie go otacza, gdy rzeczywistość nie może ich potwierdzić i uzasadnić. Postuluje on wówczas świat inny od tego, w którym żyje, zgodny z kierunkiem jego dążeń, rządzony prawami jego wyobraźni.

W pewnych okolicznościach świat przedstawiony utworu literackiego nie stanowi dla pisarza ostatecznego celu usiłowań poznawczych. Jego realistyczność czy fantastyczność nie są ważne same przez się, lecz jako wykładniki ogólniejszych- znaczeń, tkwiących poza światem przedstawionym. świat taki jest znakiem wskazującym poza siebie, na pewne ukryte treści, nicwyprowadzalne bezpośrednio z jego składników. Na * przykład świat przedstawiony w bajce, którym jest określona sytuacja z życia zwierząt (np. lisa i kruka), kryje pewien sens moralny i właśnie ów sens, wynikający z przedstawionej sytuacji, jest elementem pierwszoplanowym. O takim świede przedstawionym mówimy, że ma on charakter symboliczny lub alegoryczny: alegoryczny ~ jak w przytoczonym

ówczas, gdy układy, zastępcze mają charakter jedno-[ przykładne ~.^_lio2ny _ wtedy, gdy sens obrazu jest celowo nie znaczny; sym ^ migotliwy”, wymagający od czytelnika zabiegów i    ^ ^ _poezji i dramaturgu symboUstycznej z przełomu

I ^XIX i XX) i ostatecznie pozostawiający go w niepewności.

b. Humanistyczna zawartość obrazu literackiego

Ośrodkiem zainteresowań poznawczych literatury jest człowiek i jego życie. W centrum uwagi twórców od początku istnienia literatury zawsze znajduje się egzystencja ludzka, jej zawiłe koleje, nie dające się częstokroć podporządkować zrozumiałym prawidłowościom, życie nieustannie zmienne, dynamiczne, trudne do uchwycenia w jednoznaczne formuły poznawcze, ale tym bardziej intrygujące wyobraźnię artystów, pragnących je zrozumieć i wytłumaczyć oraz to swoje rozumienie przekazać innym.

Zjawiska życia ludzkiego znajdują się w polu uwagi nie tylko litera-mry. Człowiek jest przedmiotem dociekań wielu dziedzin nauki, filozofii u eo ogii. Wszystkie te dziedziny usiłują badać go z określonych punk-t w widzenia. I tak dla fizjologii życie ludzkie jest nade wszystko działaniem organizmu, w socjologii człowiek występuje jako element zbiorowości społecznej, etykę interesuje ocena działalności człowieka z punktu wj zenia systemów moralnych. Każda z tych dziedzin skupia się na ja lejś jednej stronie życia ludzkiego, którą bada i tłumaczy, inne pozostawiając na uboczu. W lite raturze natomiast człowiek ukazywany jest wielostronnie i syntetycznie. Literackie ujęcie życia ludzkiego zazwyczaj nie ogranicza się do jakichś z góry zakreślonych jego obszarów.

Czy jednak zawsze człowiek znajduje się w centrum zainteresowań poznawczych literatury? Wszak zdarzają się utwory, w których postacie ludzkie w ogóle nie występują, gdzie przedstawiony jest świat poza-ludzki. Przecież na przykład w poemacie opisowym, jakim jest Sofiówka Stanisława Trembeckiego, ukazane są krajobrazy, zawarte są opisy przyrody, natomiast człowiek bynajmniej nie jest przedmiotem przedstawienia. Podobnie rzecz się ma w wielu utworach poetyckich, gdzie

ośrodkiem zainteresowania pisarza pozornie nie są sprawy ludzkie, lecz

tzw. martwa natura, jakieś przedmioty czy zjawiska.

przyroda, często

S także utwory przedstawiające świat zwierzęcy, a więc sferę rzecz wistości rządzoną innymi prawami niż te, które kierują życiem