46,47

realnego. Zmierzali do budowania takiej fikcji literackiej, w lytórej artystyczne uogólnienie nie rozbijało obiektywnych prawidłowości, w której nie tylko elementy składowe, ale także ich związki pozostawały w stosunku jakiegoś „podobieństwa” do określonej historycznie rzeczywistości społecznej. Świat przedstawiony w dziele realistycznym odpowiada pewnym społecznie utrwalonym nawykom i sposobom postrzegania i rozumienia świata realnego. Realiści nie burzyli poznawczych przyzwyczajeń odbiorców, lecz usiłowali je pogłębiać i wzbogacać. Jak gdyby wychodzili naprzeciw istniejącym normom zdrowego rozsądku i powszechnie akceptowanym kategoriom poznawczym. Głównym dążeniem twórców realistycznych było przedstawienie zjawisk w zgodzie z ich życiowym prawdopodobieństwem. Świat zawarty w utworze realistycznym opierał się na elementach i stosunkach empirycznie stwierdzalnych, chociaż równocześnie był tworem powstałym w drodze daleko posuniętego uogólnienia, podporządkowanym określonemu systemowi ocen, zapatrywań i tendencji autora.

Wzajemne stosunki fantastyki i realizmu w poszczególnych prądach literackich, przewaga jednego lub drugiego elementu, pozostają w ścisłych związkach z zadaniami podejmowanymi przez literaturę w danej epoce historycznej. Skłonności realistyczne biorą zazwyczaj górę wówczas, gdy twórca w otaczającej go rzeczywistości widzi rację swoich dążeń, dostrzega możliwość realizacji postulowanych przez siebie ideałów. Natomiast dominowanie fantastyki wiąże się z sytuacją, gdy ideały pisarza formułowane są wbrew powszedniemu życiu, jakie go otacza, gdy rzeczywistość nie może ich potwierdzić i uzasadnić. Postuluje on wówczas świat inny od tego, w którym żyje, zgodny z kierunkiem jego dążeń, rządzony prawami jego wyobraźni.

W pewnych okolicznościach świat przedstawiony utworu literackiego nie stanowi dla pisarza ostatecznego celu usiłowań poznawczych. Jego realistyczność czy fantastyczność nie są ważne tamę przez się, lecz jako wykładniki ogólniejszych znaczeń, tkwiących poza światem przedstawionym. Świat taki jest znakiem wskazującym poza siebie, na pewne ukryte treści, niewyprowadzalne bezpośrednio z jego składników. Na przykład świat przedstawiony w bajce, którym jest określona sytuacja z życia zwierząt (np. lisa i kruka), kryje pewien sens moralny i właśnie ów sens, wynikający z przedstawionej sytuacji, jest elementem pierwszoplanowym. O takim świecie przedstaw ionym mówimy, że ma on charakter symboliczny lub alegoryczny: alegoryczny — jak w przytoczonym przykładzie — wówczas, gdy układy zastępcze mają charakter jednoznaczny; symboliczny — wtedy, gdy sens obrazu jest celowo nie ustabilizowany i „migotliwy”, wymagający od czytelnika zabiegów interpretacyjnych (np. w poezji i dramaturgii symbolistycznej z przełomu w. XIX i XX) i ostatecznie pozostwiający go w niepewności.

b. Humanistyczna zawartość obrazu literackiego

Ośrodkiem zainteresowań poznawczych literatury jest człowiek i jego życie. W centrum uwagi twórców od początku istnienia literatury zawsze znajduje się egzystencja ludzka, jej zawile koleje, nie dające się częstokroć podporządkować zrozumiałym prawidłowościom, życie nieustannie zmienne, dynamiczne, trudne do uchwycenia w jednoznaczne formuły poznawcze, ale tym bardziej intrygujące wyobraźnię artystów, pragnących je zrozumieć i wytłumaczyć oraz to swoje rozumienie przekazać innym.

Zjawiska życia ludzkiego znajdują się w polu uwagi nie tylko literatury. Człowiek jest przedmiotem dociekań wielu dziedzin nauki, filozofii i ideologii. Wszystkie te dziedziny usiłują badać go z określonych punktów widzenia. 1 tak dla fizjologii życie ludzkie jest nade wszystko działaniem organizmu, w socjologii człowiek występuje jako element zbiorowości społecznej, etykę interesuje ocena działalności człowieka z punktu widzenia systemów moralnych. Każda z tych dziedzin skupia się na jakiejś jednej stronie życia ludzkiego, którą bada i tłumaczy, inne pozostawiając na uboczu. W literaturze natomiast człowiek ukazywany jest wielostronnie i syntetycznie. Literackie ujęcie życia ludzkiego zazwyczaj nie ogranicza się do jakichś z góry zakreślonych jego obszarów.

Czy jednak zawsze człowiek znajduje się w centrum zainteresowań poznawczych literatury? Wszak zdarzają się utwory, w których postacie ludzkie w ogóle nie występują, gdzie przedstawiony jest świat poza-ludzki. Przecież na przykład w poemacie opisowym, jakim jest Sofiówksi Stanisława Trembeckiego, ukazane są krajobrazy, zawarte są opisy przyrody, natomiast człowiek bynajmniej nie jest przedmiotem przedstawienia. Podobnie rzecz się ma w wielu utworach poetyckich, gdzie ośrodkiem zainteresowania pisarza pozornie nie są sprawy ludzkie, lecz przyroda, często tzw. martwa natura, jakieś przedmioty czy zjawiska. Są także utwory przedstawiające świat zwierzęcy, a więc sferę rzeczywistości rządzoną innymi prawami niż te, które kierują życiem

47