IMG 11

ogólne, i nieostateczme określanej, nabiera charakteru konkretnei zindywidualizowanego i w pełni uporządkowanego. Ten stosunek czyi telmka do utworu, realizujący się w procesie lektury, określamy jako es te tyczn o-tdeową konkretyzację dzieła literackiego. Czytelnik jak gdyby wychodzi naprzeciw skrystalizowanym w dziele dążeniom twórcy: stora się zrozumieć i właściwie powiązać elementy utworu, wyobrazić sobie jak najdokładniej świat przedstawiony i pojąć intencje ideowe autora. Konkretyzacja estetyczno-ideowa utworu dokonuje się w trzech płaszczyznach.

1) Odbiorca przede wszystkim rekonstruuje porządek w obrębie składników utworu, zarówno składników językowych, jak też w świecie

przedstawionym i w sferze zawartości- ideowej dzieła. Na przykład w utworze wierszowanym występują układy elementów prozodyjnych: sylab akcentowanych i nie akcentowanych, zestrojów intonacyjnych itd. Powtarzalność tych układów jest podstawą rytmu. Czytelnik mający do czynienia z takim utworem, aby zrozumieć właściwie jego rytmikę, a co za tym idzie, również jego treści, musi uchwycić ową zasadę i wedle niej porządkować w swojej świadomości dźwiękowy materiał czytanego utworu. Bywa niejednokrotnie tak, że struktura jednego utworu wierszowanego jest odczytywana odmiennie przez różnych czytelników. Spotykamy się z tym nawet w naukowych sporach badaczy literatury. Dowodzi to, że układ elementów brzmieniowych nie jest bynajmniej całkowicie jednoznaczny i że zostaje on w pełni skonkretyzowany do-pierb w percepcji odbiorcy. Prawdopodobnie duż4 rolę odgrywa tutaj kultura literacka czytelnika, jego upodobania poetyckie, tradycja, jaką uważa za wartościową w zakresie wersyfikacji, oraz cały szereg podobnych momentów.

Weźmy inny przykład, tym razem pochodzący ze świata przedstawionego utworu literackiego. Znamy wszyscy utwory powieściowe, w których fabuła nie rozwija się w porządku chronologicznym. Do takich należą np. Granica Nałkowskiej, Zazdrość i medycyna Choromańskiego,

LordJim Conrada. Poszczególne odcinki fabuły nie są tu ułożone według ich naturalnego następstwa w czasie, lecz swoiście „poprzestawiane”: zdarzenia późniejsze wyprzedzają wcześniejsze, rozwiązanie akcji poprzedza jej zawiązanie, epilog bywa umieszczony na początku (np. w Granicy). Aby zrozumieć logikę przebiegu fabularnego, czytelnik musi te wszystkie „poprzestawiane” zdarzenia ułożyć zgodnie z ich rzeczywistym następstwem, musi uporządkować rozproszone elementy, nadać    t

im układ odmienny od tego, w jakim występują w obrębie literackiego przedstawienia. Celowo wybieramy tu przykład wyrazisty, jednakże tego rodzaju porządkujące zabiegi czytelnika występują zawsze, nie tylko wówczas, gdy fabuła (czy też tok przeżyć — w utworze lirycznym) jest zorganizowana tak, jak w Granicy, Zazdrości i medycynie czy w romantycznej powieści poetyckiej. Czytelnik jak gdyby przekomponowuje w swojej świadomości elementy' świata przedstawionego, narzuca im porządek zgodny z własnym zrozumieniem losów bohatera.

Podobnie przedstawia się to w sferze idei dzieła literackiego. Rzadko bywa ona formułowana bezpośrednio przez autora (jak np. morał w bajce), zwykle jest wtopiona w układ świata przedstawionego, rozłożona na elementy rozproszone po całym utworze i nierzadko skłócone między sobą. Czytelnik usiłujący sobie zdać sprawę z właściwego sensu dzieła i chcący zrozumieć postawę ideową twórcy musi te wszystkie rozłożone składniki idei utworu sprowadzić do jakiegoś wspólnego mianownika, ustalić między nimi związki i zależności. Niejednokrotnie ideę utworu rozumiemy jasno dopiero po pewnym czasie, gdy lekturę mamy już dawno za sobą. Dzieło staje się w pełni zrozumiałe w wyniku przemyśleń i refleksji, które zbierają jak gdyby wszystkie „poszlaki” zawarte w u-tworze i sprowadzają je do jakiejś jednolitej formuły ideowej. Oczywiście nie wszystkie dzieła stawiają czytelnika wobec jednakowych trudności. Nie zawsze idea jest zaszyfrowana, bywa i tak, że w sposób oczywisty i jednoznaczny narzuca się odbiorcy. W każdym razie niemal zawsze jest on zmuszony do zajęcia czynnej postawy: z elementów idei tworzy pewien spoisty układ dla siebie najbardziej zrozumiały.

2) Ustalenie porządku elementów zawartych w utworze nie wyczerpuje konkretyzacji estetyczno-ideowej. Drugą jej płaszczyzną jest ta, na której elementy dzieła i ich układy zostają odniesione do zjawisk rzeczywistych. Czytelnik zawsze ustosunkowuje w określony sposób świat przedstawiony dzieła literackiego do świata realnego. Ustala między nimi jakieś związki „podobieństwa” czy „niepodobieństwa”. Owo odnoszenie do rzeczywistości obejmuje właściwie wszystkie elementy świata przedstawionego. Zarówno wygląd bohaterów, jak opisane sytuacje," zarówno zjawiska natury psychologicznej, jak zdarzenia, zarówno elementy statyczne, jak rozwijające się w czasie — wszystko to w świadomości czytelnika zostaje przyrównane do analogicznych, znanych mu w rzeczywistości zjawisk, faktów czy procesów. Dla wyobraźni odbiorcy oparciem jest zawsze świat realny i rzeczywiste doświadczenia. Nie na-