IMGV55 45

mP¹⁸. ^Witk»™Ro uiuadni¹ koniect'™.^nia płowych form ze starych elementów. TakZe .deformacja fundamentalna kate_Kor,a estetyki Witkacego — molliwa jest jedynie przy powyższym założeniu: deformować motna bowiem jedynie to. co uprzednio zostało juz wytworzone Kategoria .deformacji” jako wyznacznika .nowych form w sztuce literackiej wskazuje bezpośrednio. Ze punktem wyjścia tej koncepcji jest uznanie całej tradycji literackiej za zamknięty i gotowy paradygmat. „Powieść-worek" zaczyna się więc od konstatacji, ze powieSć się skończyła. albowiem wyczerpano juz wszystkie mozliwoSci form i technik tego gatunku. Rozważania Witkacego o zaniku form sztuki w ogóle i o konieczności ich .spotwornienia" (w celu opóźnienia ostatecznego końca) stosuj** się także do powieści — nie ma potrzeby, by tu

je przypominać.    .    .    _

Nie warto tez rozwodzić się nad obecnością stereotypów w twórczości Witkacego — pisano o tym wiele, choć najmniej uwag poświęcono powieści (a najwięcej postaciom dramatów). W każdym razie wszystkie elementy powieści, a więc m in schematy fabularne, główne motywy, typy bohaterów (podobnie jak w dramatach), rozwiązania kompozycyjne i narracyjna

_ są przykładom maksymalnej szablonowości. „Powieść-wo-

rek" (Witkacy. Jaworski) jest już „skończona" w pierwszym rozdziale. W płaszczyźnie składni — bo nie semantyki! — nie może zaskoczyć czytelnika niczym „nowym" —jakby z góry go przygotowuje. ^{2 1}e nie znajdzie on w niej nic, czego by uprzednio nie było w tradycji literackiej. Stąd też „powieść-worek" nasycona jest wszystkimi odmianami relacji między tekstem a innymi tekstami⁴², stąd teZ metajęzykowe funkcjonalizowanie określonych ram tekstu: np. narracji wobec fabuły, zakończeń scen. rozdziałów, całego utworu etc. Otóż maksymalna stereo-typowość wszystkich elementów powieści pozwala nn porównanie formy „powieści - worka” do — mutatia mutandis — komedii dell'arte Chodzi tu jednak nie o typy bohaterów⁴³, lecz

____o,. r^wttćri.WORKA'

o poetykę powieści. Powieściowa comcdia de Warte oznacza tu tyle, ze podstawą budowania tekstu „powieści-worka" (zwłasz-cza w wersji Witkacy'■Jaworski) jest: 1. swoista dowolność syntaktyczna tekstu, pozwalająca na rozrywanie akcji rozbudowywanymi dygresjami bohaterów lub narratora (jakby „kuplety”, „argumenty” czy „konkluzjo" narracyjne), 2. posługiwanie sii; kilkoma gotowymi kliszami każdego z morfologicznych składników prozy, 3. mieszanie wielu języków i stylów (etnicznych i funkcjonalnych), 4. wykorzystywanie repertuarów tradycji jako specyficznego scenariusza powodujące, że rozszyfrowywanie pierwowzorów mija się z celem. Rzecz jasna wszystkie te elementy należą też do własnej, powieściowej tradycji prozy. Przedmiotem analizy można by uczynić każdy z wymienionych składników poetyki .powieści-worka". Tu jednak wybieram tylko porównanie i opis jako nąjbardziej związane z problematyką mej pracy.

A. Narracja jako prefabrykat — przykład porównania

Przykładem budowania tekstu z elementów gotowych jest w „powieści-worku" konstrukcja porównań jako cytatów lub aluzji do innych tekstów (mowy cudzej). Poetyka porównania wiązała się zawsze z dążeniem do indywidualizacji języka utworu literackiego. Budowanie słownych ekwiwalentów myśli, uczuć, kolorów, pejzaży, pór roku etc. to obszar, w którym najsilniej miała ujawniać się skala literackiego i poetyckiego talentu (proza Schulza będzie tu jeszcze przykładem). „Wyrazić tak, jak nikt tego dotychczas nie wyraził" to swoista norma twórcza wpisana w rozmaite teksty. Tymczasem w „powieści--worku" porównania są jakby domeną całkowitego zahamowania inwencji twórczej. Autorzy tych powieści zamiast konstruować słowne ekwiwalenty rzeczy odwołują się wielokrotnie do formuł obecnych w cudzych tekstach. Rzadko jednak cytują te formuły wprost — najczęściej stwierdzają, że coś jest takie samo, jak u Owidiusza (N, 83), d'Anminzia (N, 74), Dantego (N, 154), Muncha (N, 388), Hugo (N, 397), Poe’go (N, 426), Schillera (N, 484) etc. Także postaci są często porównywane do bohaterów znanych utworów literackich: „ten Książę Niezłomny" (N, 88), „ta Manon Lescaut” (N, 209). Nie istnieją wówczas jako swoiste postaci danego tekstu, lecz jako warianty zrealizowanych i nazwanych gdzie indziej figur literackich. Wielo-

103

1

84 in.

2

^MNp parodia, trawestacja. pastisz. qu.isi-cytat. centon. kontrafaktura Wymienia ja J. Ziomek w znakomitej rozprawie Personalne dossier dramatów Witkacego. |w zbiorze I Studia o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu... a. 82-92 * ' Poataci dramatów Witkacego porównywał z typami komedii dell'aru A Ważyk w Kwestia gustu. Warszawa 1966. a. 82. Zob. tez Ziomek, op ot.