IMGa90 (5)

ważniejsze, krakowska apologia państwa i rządu, wraz z bezkompromisowym potępieniem konfederacji, spisków i powstań, w zaborze rosyjskim nie mogła liczyć na przychylne przyjęcie.

Wysoki patriotyczny ton wielkiej poezji romantycznej współbrzmiał lepiej z idealizmem młodych organiczników. Wybierali więc romantyzm, ale nie jako pogląd na świat i historię. Brali zeń emocjonalny patos, wiarę w posłannictwo młodości, prometejski indywidualizm. A Wraz j. tym bunt przeciwko zastojowi i duchowej miernocie ^pacyfikowanego społeczeństwa. Romantyzm pozytywistów był więc strukturą rozbitą,, z której przyswajało się tylko wybrane składniki. Ulubionymi wierszami pokolenia Świętochowskiego były — wbrew szkolnym schematom —! Oda do młodości i Grób Agamem no na:, ich frazeologia, a nade wszystko ich inwektywy — owe ,,martwe bryły”, „płazy w skorupie”, „czerepy rubaszne’* — powtarzają się w dziesiątkach artykułów w „Przeglądzie Tygodniowym” czy w „Prawdzie”. Mógł Krupiński gromić romantyzm za to między innymi, że „wyhodował marzycieli, którzy z Irydionem pod pachą przebudowywali społeczność, rwali się do łamania tego, czego rozum złamać nie mógł”¹¹. Dla wybitniejszych polskich „pozytywistów” — rzekomo tak „trzeźwych” — w tym właśnie był nie grzech, lecz wielkość romantyzmu i możliwość emocjonalnej z nim identyfikacji. Sami wprawdzie przebudowywać chcieli społeczność nie z Irydionem, lecz raczej z Buckiem lub Spencerem pod pachą, i nie w sporze, lecz w sojuszu z rozumem. Ale determinizm Buckle’a — nic może być co do tego wątpliwości — przylgnął do nich na krótko tylko jako swoista maniera intelektualna. Ideologia liberalnych organiczników doby postyczniowej była tak samo aktywistyczna i woluntarystyczna ’ jak apel i testament romantyków, i jak wreszcie każdy polski program czasów niewoli, który nie był programem uznania faktów nieodwołalnie dokonanych.

To pokolenie, może z wyjątkiem krótkiej chwili na początku wojny bałkańskiej 1877 roku^nic miało powodu obawiać się nowego powstania i dlatego też nie n)usiało się bać dynamitu romantycznych słów. Przeciwnikiem głównym twórców programu pracy u podstaw był bezwład społeczny. Dostrzegali wprawdzie przyczynowy związek między „wulkanicznymi porywami” a następującymi po nich długimi

okresami obezwładnienia psychicznego i był to dla nich nie najmniej ważny powód niechęci do porywów. Niemniej przychodziło im się zmagać nie tyle z gotowością do nowych porywów, bo tej za ich czasów nie było, co ze skutkami ostatniego z nich. W wyszukiwaniu coraz to nowych nazw dla owego? bezwładu) wykazy wali niezrównaną inwencję: pisali o bierności, martwocie, apatii, zwątpieniu, zobojętnieniu, omdleniu, odrętwieniu, przestrachu, abscntcizmje, niemóćyT^ Owóż od ogłoszenia Ody do mlodoici walka z bezwładem przybiera w Polsce zawsze stylistykę romantyczną: obojętne, czy chodzi o „czyn”, czy o „robotę”.

iptując hardy aktywizm emigracyjnej poezji, jej odwagę wyo-

odwagę blużnierśtwa, „obóz młodych” odrzucał jednocześnie

' przeciwległe w swym rozumieniu człony romantycznegóUziedzictwa. Odtrącat^Tanówczo „Sarmacką'* Odtosl^ która iuż-wcześniej-zresztą przylgnęła, zwłaszcza przez twórczość Pola, do szlachecko-dewocyj-nego kanonu tradycji. Odtrącał r&gsjaniżm, ideę narodu wybranego, prowidenojalizin przedświtu i Psalmów, mity genezyjskie Słowackiego, słowem całą romantyczna historiozofię. I wreszcie z niechęcią i pasją odtrącał — przynajmniej w swych pierwszych manifestach z lat 1871 -1872 — poezie-,.płaczkę pogrzebowa”, apoteozę narodowego męczeństwa, postromantyczną elegię ']■ Te odrzucane składniki romantycznego dziedzictwa w odczuciu inteligenckich radykałów paraliżowały tylko energię narodu, umieszczając jego ideały av .przeszłości, zamiast mobilizować wolę przyszłego odrodzenia. Należały przeto — wraz z mitologią szlachecką i konserwatyzmem kościelnym — do tradycji bezruchu, a nie do tradycji życia.

/"Artykuły Świętochowskiego Wymierzone przeciw „tradycji” i polemiki przez nie wywołane~ zdają się przy pierwszej lekturze mieleniem słomy słów. Sąd to jednak pochopny. Na cenzurowanych czujnie szpaltach „Przeglądu Tygodniowego”, pod osłoną — jak je sam Świętochowski we wspomnieniach nazwie — „piskorzowych frazesów”, a zresztą w stylu bardzo jeszcze młodzieńczym, przesadnie buńczucznym i ozdobnym, podjęta przecież została sprawa zupełnie zasadnicza: przebudowy formacji umysłowej i typu psychicznego polskich warstw oświeconych. Inaczej mówiąc: zmiany wzoru narodowej kultury.^, ^r