IMGw49 (3)

22 KóiózW ł

Istotną rotę w podejmowaniu zachowań kompulsywnych, związanych z wykonywaniem czynności, zdają się pełnić czynniki Nocjodcmograficzne takie, jak: płeć, wiek czy status społeczno-ekonomiczny. Rezultaty badań dotyczących zw iązku płci ze skłonnością do zachowań kompulsywnych nie są jednoznaczne. W odniesieniu do niektórych z nich występuje wyraźna przewaga kobiet (zaku-poholizm. jcdzeniohołizm), w innych (angażowanie się w internet czy uprawianie hazardu) obserwuje się przewagę mężczyzn [Lejoyeux i in., 2000; Welte i in., 2004 J. Według l.cjoyeuxa patologiczny hazard występuje u ok. 6% mężczyzn i nieco ponad 0.5^O/o kobiet. Z kolei wśród uzależnionych od zakupów ponad 80% stanowią kobiety fO’Guinn, Faber, 1989; Christenson i wsp. 1994J.

Przymus związany z podejmowaniem określonych czynności, które mogą prowadzić do uzależnienia z reguły pojawia się już młodym wieku. Z przeprowadzonych badań [Dell i in., 1981] wynika, że dorośli uzależnieni od hazardu rozpoczynali granie pomiędzy 10. a 19. rokiem życia. Szczególnie wcześnie rozpoczyna się grę na automatach. Z danych przytoczonych przez Griffithsa [2004] wynika, że osoby uzależnione od hazardu rozpoczynały granie przed 10. rokiem życia. Młody wiek jest także związany z ryzykiem uzależnienia od intemetu [Poprawa, 2007].

Skłonność do angażowania się w zakupy także pojawia się stosunkowo wcześnie. Najwyższą obserwuje się u kobiet ok. 18. roku życia [Christenson i in., 1994; 0'Guinn. Faber, I989J. Tendencja ta utrzymuje się przez kolejne lata i zmniejsza się po 35. roku życia. Badania przeprowadzone na szkockiej młodzieży w wieku 16-18 lat wykazały, że aż 46% z nich przejawia wczesne skłonności do kompul-s\wnego kupowania [Dittmar, 2005]. Jednakże w niektórych badaniach nie potwierdzono zależności między wiekiem a skłonnością do nadmiernego angażowania się w zakupy [Elliot, 1994; Roberts, 1998]. W odniesieniu do pracoholizmu najbardziej ryzykownym przedziałem wiekowym sprzyjającym nasilaniu się przymusu pracy jest zakres 35-49 Jat [Golińska, 2008bJ.

1 rozwojem uzależnień od czynności wiąże się także status społeczno-ekonomiczny. W największym stopniu dotyczy to zakupoholizmu, chociaż i w tym przypadku prezentowane w literaturze dane nie są jednoznaczne. D’Astous i Trem-błay [za: Roberts, 2000] wskazują, że im wyższy status tym większa skłonność do kompulsywnego kupowania. Podobnie Roberts [ 1998] podkreśla pozytywny związek statusu z nadmiernym angażowaniem się w zakupy. Jednakże inne badania nie potwierdzają związku statusu społeczno-ekonomicznego z kupowaniem kompulsywnym [0’Guin, Faber, 1989; D’Astous, 1990; Elliot, 1994; Roberts, 2000], Jak podkreśla D’Astous [1990] do nadmiernego kupowania najbardziej Ahw Iosoby o średnich dochodach. Natomiast w odniesieniu do hazardu obserwuje się negatywną zależność ze statusem społeczno-ekonomicznym. Większe skłonności do angażowania się w aktywność hazardową przejawiają osoby o niższych dochodach, często bezrobotne [Niewiadomska i in., 2005aJ.

Tucholska [2008] zwraca uwagę na czynniki duchowe, związane z religijnymi przekonaniami i postawami, jako przyczyny rozwoju uzależnień, zwłaszcza od hazardu. Brak odpowiedzi na pytania o sens życia, istotne wartości w życiu, istnienie Boga mogą powodować stan frustracji i pustkę egzystencjalną. To z kolei może pchnąć jednostkę do poszukiwania substytutów i działań zastępczych, a stąd już prosta droga do angażowania się w zachowania o charakterze kompulsyw-nymi, do których należy m.in. hazard. Prezentowane w literaturze - choć bardzo nieliczne - dane zdają się potwierdzać ten związek. Z badań przytoczonych przez Kendlera i in. [za: Tucholska, 2008] wynika, że wśród osób bardziej religijnych i charakteryzujących się wyższym rozwojem duchowym, występuje niższy odsetek uzależnionych od hazardu.

Szczególną rolę w podejmowaniu zachowań kompulsywnych związanych z wykonywaniem czynności, prowadzących do uzależnienia, przypisuje się podmiotowym właściwościom jednostki¹, a przede wszystkim jej cechom osobowości.

1.3.2. Rola właściwości podmiotowych w rozwoju uzależnień od czynności

Rola osobowości jako czynnika sprzyjającego uzależnieniom od substancji została wyraźnie wyeksponowana w koncepcji psychoanalitycznej. Aktualnie odchodzi się od poszukiwania jednego typu osobowości determinującego rozwój uzależnień, a szuka się cech zwiększających prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Należy jednakże wyraźnie podkreślić, że w powstawaniu uzależnienia (zarówno od substancji, jak i czynności) osobowość odgrywa istotną rolę, lecz w połączeniu z innymi czynnikami, przede wszystkim neurofizjologicznymi i społeczno-kulturowymi (model polietiologiczny).

Na znaczenie właściwości osobowości w powstawaniu uzależnień substancjalnych wskazują koncepcje rozwojowe. Wymienia się wśród nich tzw. trudny temperament, deficyty poznawcze oraz oczekiwania dotyczące skutków sięgania po substancje czy podejmowania określonych czynności. Cierpiałkowska [2006] wśród czynników osobowościowych, pośredniczących w używaniu substancji psychoaktywnych, szczególnie alkoholu, związanych z trudnym temperamentem, wymienia neurotyczność-uczuciowość negatywną, impulsywność-odhamowanie oraz ekstrawersję-towarzyskość. Dla pojawienia się zachowań związanych z piciem alkoholu i zażywaniem środków narkotycznych istotne okazały się, z jednej strony - wysoki neurotyzm, niski poziom ugodowości oraz wysoki poziom

1

Wiek i płeć, pomimo że można je traktować jako zmienne podmiotowe, zostały uwzględnione w czynnikach społecznych (jako zmienne socjodemograficzne).