IMG68

rozwój wszystkich gałęzi przemysłu, zwłaszcza przemysłu ciężkiego, otwarły się nowe rynki pracy, ożywił handel i łatwiejsza stała się migracja ludności ”. W przełomowym drugim ćwierćwieczu zrewidowano również prawo karne, niezwykle dotąd surowe, lecz z tegoż powodu niezbyt skrupulatnie przestrzegane. Uległo ono znacznemu złagodzeniu, zniesiono karę śmierci za drobne przestępstwa, natomiast położono większy nacisk na dokładne egzekwowanie prawa. Nieoczekiwane skutki przyniosło stworzenie w r. 1829 operatywnej policji porządkowej, początkowo w Londynie, później stopniowo obejmujące cały kraj. Głównym celem tego posunięcia było, po tragicznych doświadczeniach Peterloo, uzyskanie kontroli nad ruchami masowymi za pomocą metod mniej groźnych niż posługiwanie się wojskiem, lecz bardziej systematycznych i efektywnych. Z tego powodu oczywiście rzesze ludności nic powitały policji z entuzjazmem, lecz skuteczność powołania regularnych sił porządkowych okazała się z czasem bardziej doniosła w obronie obywateli przed brutalnością przestępstw pospolitych, gdyż złodziejstwo, napady, rozbój i wszelkiego rodzaju gwałty były rzeczą codzienną w ówczesnej Anglii - i w ówczesnym święcie w ogóle; na wsi, w miastach i na drogach łączących ludzkie osiedla poruszanie się było nader niebezpieczne¹⁴.

Pod względem zdrowotnym miasta przedstawiały się fatalnie. Dwie epidemie cholery — na początku lat trzydziestych i pod koniec czterdziestych — doprowadziły do utworzenia komisji dla zbadania warunków życia najuboższych, a stwierdzenie katastrofalnego stanu higieny spowodowało wydanie pionierskiej ustawy o zdrowiu publicznym w r. 1848, oraz powstanie —- krótkotrwałego na razie — urzędu zdrowia.

Wszelkie jednak reformy w tym okresie można określić raczej jako pionierskie próby opanowania sytuacji; ich doniosłość polega

¹¹ Ibidem., s. )M—9,

^M G. K. Clark, op. cii., i. 59—61 na tym, że stanowią one pierwszy impuls, pierwsze uświadomienie sobie problemu i punkt wyjścia do późniejszych, stopniowych, czasem odkładanych na lata, lecz ponawianych i coraz bardziej skutecznych ich rozwiązań. Na razie po burzliwych dziesięcioleciach następuje od r. 1848, tj. już po śmierci Emily Bronie, stosunkowo długi okres ogólnej poprawy ekonomicznej i dobrobytu. Rozwój przemysłu z równoczesnym ożywieniem handlu przynosi wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą, wyższe zarobki robotników w przemyśle i w rolnictwie, stabilizację cen żywności, a w ślad za tym — ogólne odprężenie i uspokojenie nastrojów. Następuje teraz rozwój i konsolidacja związków zawodowych, przestawienie się na nowe metody przyszłych działań, m.in. dojrzewanie do akcji socjalizmu, który dopiero pod koniec stulecia uzyska szeroki wpływ. Rozwija się również ustawodawstwo fabryczne (np. ustawa o „angielskiej sobocie” z r. 1850).

Mimo wewnętrznych niepokojów i trudności rewolucja przemysłowa wyniosła Anglię na pozycję potęgi ekonomicznej w skali światowej jako pierwszego kraju uprzemysłowionego, odnoszącego triumfy na rynkach międzynarodowych, co nakłaniało do powszechnego optymizmu. Do takiej potęgi wydatnie przyczyniła się umiejętnie prowadzona polityka kolonialna. Utrata kolonii amerykańskich zadała poważny cios brytyjskiemu imperializmowi, lecz umacnianie wpływów w innych rejonach odbywało się nieprzerwanie. Po wstępnej fazie penetracji handlowej innych kontynentów w w-ieku XVIII i na początku XIX, po sukcesywnych podbojach nowych terytoriów, na których stopniowo rozszerzana jest kontrola rządowa, następuje bądź ostateczne przejęcie administracji przez państwo (np. w Indiach po buncie sepojów w r. 1857), bądź też utrwalenie władzy z równoczesnym — i już nowoczesnym — przestrzeganiem zasady samorządu (np. w Kanadzie istniejącego od r. 1840 w postaci odrębnej konstytucji). Systematyczna kolonizacja rozwija się również w Nowej Zelandii i w dawnej kolonii karnej — Australii (zwłaszcza po odkryciu złota w r. 1851), otwierając coraz to nowe możliwości