Kompendium Wiedzy geografii26

EFEKT DOMINA

Termin ten ilustruje sposób spodziewanego rozprzestrzeniania się konfliktów. Do jego spopularyzowania szczególnie przyczyni! się Z. Brzeziński (1990).

Efekt domina (lub teoria domina) — koncepcja zakładająca, żc upadek państwa niekomunistycznego i powstanie w jego miejsce państwa komunistycznego prowadzi do upadku rządów niekomunistycznych w sąsiednich krajach. Teorię domina wysunął prezydent USA Harry Truman na usprawiedliwienie wysłania w latach czterdziestych pomocy wojskowej dla Grecji i Turcji. Koncepcja ta była później wykorzystywana w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w polityce amerykańskiej wobec krajów Azji Południowo-Wschodniej.

Możliwość rozszerzenia się konfliktu, na zasadach domina, jest wysoce prawdopodobna, kiedy struktura etniczna, wyznaniowa oraz kulturowo-językowa na obszarze objętym konfliktem jest podobna do struktury na terenach sąsiadujących. Bezpośrednią przyczyną zwiększającą prawdopodobieństwo zaistnienia konfliktu jest poczucie bardzo silnej solidarności społecznej z cierpiącymi, należącymi do tej samej grupy clno-kulturowej sąsiadami, którym należy się „braterska" pomoc. Dużą rolę inicjującą efekt domina przypisuje się też uciekinierom ze strefy konfliktu.

Niebezpieczeństwa spowodowane efektem domina wiązane są między innymi z rozpadem bloku sowieckiego oraz zwiększającymi się w Europie wpływami fundamentalizmu religijnego, głównie islamskiego. Świadczą o tym m.in. wydarzenia na Bałkanach i w Kaukazie oraz działalność grup terrorystycznych w zachodnich metropoliach. (Patrz, hasła: Geopolityczne doktryny. Profilaktyka konfliktów).

EGZOGENICZNY, ENDOGENICZNY

Wyrazy łacińskiego pochodzenia oznaczające: egzogeniczny — „pochodzący z zewnątrz", endogeniczny — „pochodzący z wewnątrz, miejscowy". W naukach geograficznych, a także w socjologii są one coraz częściej traktowane jako synonimy pojęć antochtonizm i allochtoniz/n.

W geografii fizycznej procesy kształtujące rzeźbę terenu mają zarówno charakter zewnętrzny — egzogeniczny. np. działalność człowieka, czynniki atmosferyczne — jak i wewnętrzny — endogeniczny, np. działalność wulkaniczna, mchy górotwórcze itp.

Z kolei w socjologii kultura stworzona na innym obszarze I przeniesiona do danego miejsca określana jest jako cg-zogeniczna. w odróżnieniu od kultury miejscowej — cn-dogenicznej.

Należy jednak zaznaczyć, że terminy „egzogeniczny”

I „endogeniczny” są szerzej wykorzystywane przede wszystkim w geografii osadnictwa, szczególnie w teorii bazy ekonomicznej miasta (regionu), dla określenia charakteru występujących tam działalności społeczno-ekonomicznych. Zlokalizowane w mieście działalności dzielą się na dwie kategorie: egzogenicznc. które powstają i istnieją głównie w celu zaspokojenia potrzeb rynków zewnętrznych, oraz endogcniczne — służące przede wszystkim własnym mieszkańcom.

W geografii politycznej pojęcia te stosowane są dla wyróżnienia zjawisk i procesów, których źródła są zewnętrzne lub wewnętrzne. Dla przykładu konflikt polityczny może mieć charakter egzogeniczny (wówczas czynnikiem stymulującym jest inne państwo) lub endogeniczny. kiedy jego inicjacja wynika z wewnętrznych różnic politycznych, religijnych i etnicznych. (Patrz hasła: Autochtonizm. Allochtonizm).

EKUMENA

Anekumeną

Subekumeną

Słowo pochodzące z greckiego oikournene, określające przyswojone przez ludzi obszary i równocześnie wykluczające terytoria zasiedlone przez barbarzyńców.

W późniejszych czasach terminem tym określano wszystkie tereny nadające się do zasiedlenia, ziemie nic zamieszkane nazywano anekumeną, a terytoria w małym stopniu spełniające warunki wymagane dla życia człowieka — subekumeną.

Ekumcna powiększyła się po odkryciach terenów Nowego świata, Australii i wysp Oceanu Indyjskiego oraz Pacyfiku.

35