kupisiewicz dydaktyka ogólna
2

28 Dydaldyka ogólna

cyjne, w których czynności uczenia zdecydowanie przeważają nad czynnościami nauczania, tworzy się głównie dla ludzi dorosłych¹, dysponujących rozwiniętą już umiejętnością samokontroli.

Jeżeli nauczanie, tzn. organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem się uczniów, ma doprowadzić do pożądanych wyników, nauczyciel musi dobrze zdawać sobie sprawę, na czym polega jego kierownicza rola w tym procesie. Nie powinien on zwłaszcza utożsamiać kierowania z żądaniem ślepego posłuszeństwa i uległości zc strony uczniów. Musi natomiast starać się wniknąć w ich psychikę, być dla nich życzliwy i przyjacielski, oka-zywać im cierpliwość i dobroć, a także umieć kontrolować samego siebie, sprawdzać, czy motywy wewnętrzne, skłaniające go do pewnych zacho-wąń i postaw¹; są obiektywne, czy u ich podłoża nic tkwiąjakieś urazy, irytacja lub przemęczenie (por. Mysłakowski, 1970, s. 20; Enzyklopadie Erziehungswissenschąft, 1989, s. 68).

Nauczanie jest procesem niezwykle złożonym. Świadczy o tym chociażby dialektyczna sprzeczność - będąca w¹ rzeczywistości źródłem postępu dydaktycznego - między dążeniem do zapewnienia nauczycielowi kierowniczej roli w tym procesie a równoczesnym zachowaniem pełnej samodzielności myślenia i działania uczniów. Świadcz}¹ o tym również fakt, żc w¹ nauczaniu prawne zawsze dochodzą do głosu akcenty wychowawcze, że jest ono determinowane przez cele, treść, osobowość nauczyciela, zasób wiedzy wyjściowej uczniów¹, materialno-techniczne wyposażenie szkoły i wiele innych czynników. O złożoności procesu nauczania świadczy wreszcie to, że występuje ono w formie różnych czynności, jak pokaz, działalność praktyczna itp., znacznie skraca czas uczenia się naturalnego, opartego na poznaniu bezpośrednim; spełnia wiele funkcji, np. przygotowuje do opanowania nowego materiału, porządkuje ów¹ materiał, pogłębia go i utrw¹ala; ma charakter propedeutyczny lub naukowy, systematyczny lub egzemplaryczny, przedmiotowy lub interdyscyplinarny itp. Wszystko to sprawia, że nauczanie stanowi podstawowy proces zinstytucjonalizowanego oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na dzieci, młodzież i dorosłych, mający ogromne znaczenie zarówno dla rozwoju każdej jednostki, jak i całego społeczeństwa². Jest to zarazem proces zazwyczaj bardzo długi, gdyż w wielu uprzemysłowionych krajach świata trwa w postaci tzw. obowiązku szkolnego 10, 11, a nawet 12 lat, przy czym coraz więcej młodzieży nie poprzestaje na realizacji tego obowiązku.

3. Kształcenie

Proces nauczania - uczenia się może prowadzić przede wszystkim, a niekiedy nawet wyłącznie, do opanowania przez uczniów tylko określonych wiadomości i umiejętności, ale może też wpływać w sposób istotny na ich wszechstronny rozwój. W pierwszym wypadku będzie to nauczanie „informujące i wdrażające", np. wyuczenie kogoś języka obcego. Natomiast w drugim wypadku proces ten zmierza nie tylko do przekazania uczniom wiadomości z poszczególnych dziedzin wiedzy, do ukształt owiania określonych umiejętności i nawyków, lecz również do rozwinięcia zainteresowań oraz zdolności poznawczych: myślenia, spostrzegania, uwagi, pamięci i wyobraźni. Ponadto celem tego procesu jest kształtowanie u uczniów określonych postaw, wdrożenie do systematycznego i samodzielnego zdobywania wiedzy, do indywidualnej oraz zespołowej działalności poznawczej, wpojenie wartościowych zasad postępowania, słowem - wszechstronny rozwój intelektualny dzieci, młodzieży i dorosłych, wielostronnie powiązany z rozwojem emocjonalnym i wo-licjonalnym.

Tak rozumiany proces „nauczania kształcącego" - albo Leż po prostu proces kształcenia - wyznacza „kierunek zarówno udzielaniu wiadomości i umiejętności, jak i ćwiczeniu umysłu” (Nawroczyński, 1961, s. 54). Dzięki temu możliwe jest ukształtowanie człowieka wyposażonego w wiedzę, która stanowi nie tylko dorobek jego pracy intelektualnej, lecz również wytyczną jego stosunku do rzeczywistości oraz drogowskaz postępowania. Proces ten obejmuje jednocześnie wszelkie świadome, planowe

1

Kształcenie pracujących przeszło dość długą drogę od wieku XIX, kiedy to zaczęło się rozwijać na szerszą skalę w związku z rewolucją przemysłową i towarzyszącymi jej przemianami ekonomiczno-społecznymi i kulturowymi. Jego punktem wyjścia były skromne kursy o charakterze ogólnokształcącym i zawodowym, konieczne w celu przygotowania robotników do pracy wymagającej wyższych niż dawniej kwalifikacji. Etap przejściowy stanowiło włączenie kształcenia dorosłych do systemu edukacji szkolnej. Tworzyło ono jednak w obrębie tego systemu tzw. drugi tor kształcenia, o znacznie niższej randze aniżeli tor pierwszy, przeznaczony dla dzieci i młodzieży. Punktem zaś docelowym, którego początek przypada na lata sześćdziesiąte XX wieku, slały się próby zmierzające do scalania obu wzmiankowanych torów w myśl zasady ustawicznoścl poczynań edukacyjnych. Rzecznicy tej zasady dowodzą, iż edukacja nie zaczyna się z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w' szkole ani też nie kończy się w momencie opuszczenia jej murów, w związku z czym kształcenie ustawiczne, odnosząc się głównie do ludzi dorosłych, nie ogranicza się jednak wyłącznic do nich, lecz obejmuje wszystkie etapy i rodzaje edukacji, a więc przedszkolną, szkolną i pozaszkolną, a także formalną i nieformalną, kształcenie ogólne i zawodowe, w jego realizacji ogromną rolę spełniają różne instytucje i placówki oświatowo-wychowawcze, poczynając od szkoły, a kończąc na rodzinie, grupach rówieśniczych, różnorakich organizacjach, zakładach pracy Ud., łącznic z własną aktywnością poznawczą i kulturalną ludzi (Okoń. 1998, s. 104).

2

Nauczanie jest. zazwyczaj podwójnie zorientowane: na cel, do którego osiągnięcia zmierza, oraz na rodzaj uczenia się (pamięciowe opanowywanie wiadomości, nabywanie umiejętności, kształtowanie określonych postaw i przekonań itp., uczenie się metodą prób i błędów, poprzez rozwiązywanie problemów, przez naśladownictwo itd.) i warunki (wiek uczniów, ich motywy uczenia się, rodzaj i poziom zdolności itp.), w jakich przebiega.

O jego przebiegu, atrakcyjności dla uczniów i wynikach decyduje wiele czynników, a więc cel, treść, organizacja, tok (indukcyjny, dedukcyjny), osobowość nauczyciela, stosowane metody i środki, poziom wiedzy wyjściowej uczniów, respektowanie lub nierespekto-wanie przez nauczyciela określonych zasad nauczania, np. zasady przystępności, indywidualizacji tempa uczenia się, przestrzeganie zaleceń higieny szkolnej oraz higieny pracy umysłowej.