kupisiewicz dydaktyka ogólna8

158 Dydaktyka ogólna

Ze względu na pierwsze z wymienionych kryteriów wyróżnia się jednostkowe i zbiorowe formy organizowania pracy uczniów. Natomiast stosownie do miejsca pracy uczniów zwykło się dzielić te formy na zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itd.) oraz pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.) - patrz rysunek 7.

158 Dydaktyka ogólna

klasowo-lekcyjne

laboratoryjne

świetlicowe

warsztatowo-

produkcyjne

ZAJĘCIA DYDAKTYCZNE UCZNIÓW

praca

domowa

kola zainteresowań

wycieczka

zajęcia w zakładach produkcyjnych, usługowych itp.

Rys. 7. Podział form organizacyjnych nauczania ze względu na miejsce pracy uczniów

I wreszcie z punktu widzenia czasu pracy dzieci i młodzieży można mówić o zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych. Pierwsze odbywają się na lekcjach - stąd pochodzi ich nazwa, drugie natomiast w czasie nieobjętym lekcjami. Zajęcia pozalekcyjne mogą być organizowane zarówno w szkole, np. w świetlicy, jak i poza jej murami, jako zajęcia pozaszkolne. Niekiedy pewne zajęcia pozaszkolne (wycieczki, praca produkcyjna uczniów w zakładzie przemysłowym itp.) organizuje się w czasie przeznaczonym na prowadzenie lekcji; z punktu widzenia omawianego tutaj kryterium podziału, tj. czasu uczenia się uczniów, należałoby więc je zaliczyć do zajęć „lekcyjnych”.

W niektórych pracach z zakresu dydaktyki ogólnej spotykamy także podział, zgodnie z którym do organizacyjnych form nauczania należą: lekcja, praca produkcyjna uczniów, różnorakie zajęcia praktyczne (praca biurowa, produkcyjna, pedagogiczna itp.), konsultacja, wycieczka i egzamin (por. Ba-bing, Gapp, 1981, s. 18; Glóckel, 1990, s. 57 i nast.). Również w tym podziale mamy do czynienia ze swoistym „krzyżowaniem się” różnych kryteriów, z których jedne odnoszą się do czasu nauczania (lekcja), inne - do czynności wykonywanych przez uczniów w procesie nauczania - uczenia się (praca produkcyjna), a jeszcze inne - do czynności nauczyciela (konsultacja).

Ze względu na to krzyżowanie, wynikające z nierozłączności omówionych kryteriów klasyfikacji, zwłaszcza czasu i miejsca pracy uczniów, przedmiotem dalszego opisu uczynimy formy najbardziej typowe dla naszego systemu szkolnego, a mianowicie:

•    nauczanie jednostkowe;

•    nauczanie zbiorowe, a w jego obrębie system lekcyjny, ściślej - klasowo-lekcyjny, laboratoryjno-lekcyjny i warsztatowo-lekcyjny;

• zajęcia pozalekcyjne i zarazem pozaszkolne, a mianowicie pracę domową ucznia i wycieczkę.

2. Nauczanie jednostkowe

Jest to najstarsza forma organizacyjna procesu nauczania, znana już w starożytności. Polega ona na tym, że uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela. Przykładem bezpośrednich i zarazem jednostkowych kontaktów nauczyciela i ucznia są korepetycje. Z kolei studiowanie podręcznika jest jedną z możliwych egzemplifikacji pomocy udzielanej uczniowi przez nauczyciela - jako autora - w sposób pośredni.

Niewątpliwą zaletą bezpośredniego nauczania jednostkowego jest to, że umożliwia ono pełną indywidualizację treści i tempa uczenia się, co z kolei pozwala na stałą i zarazem bardzo dokładną kontrolę zarówno przebiegu, jak i wyników pracy ucznia, jego każdego kroku na drodze prowadzącej od niewiedzy do wńedzy. Dzięki temu nauczyciel może również modyfikować własne czynności dydaktyczne i przystosowywać je do stale zmieniających się, ale zawrze przezeń kontrolowanych sytuacji. Efekty nauczania jednostkowego są na ogół bardzo duże, gdyż uczeń opanowuje określone wiadomości, umiejętności i nawyki w optymalnym dla siebie czasie i przy oszczędnym, stale kontrolowanym wydatkowym sił. Jest zrozumiałe, że warunkiem koniecznym uzyskania takich rezultatów są odpowiednie kwalifikacje pedagogiczne nauczyciela.

Oprócz wskazanych zalet nauczanie jednostkowa ma również pewme braki. Przede wszystkim jest ono nieopłacalne z ekonomicznego punktu widzenia i wydatnie ogranicza społeczny zasięg pracy nauczyciela. Ponadto przy tego typu nauczaniu uczeń nie ma możliwości współdziałania z rówieśnikami w zakresie realizowanych przez szkołę zadań, wskutek czego nie wyrabia się u niego umiejętności pracy w zespole i dla zespołu. Tymczasem wiadomo, że ukształtowanie u wychowanka tych właśnie cech jest warunkiem jego wszechstronnego rozwoju, a zarazem stanowi przygotowanie do tych form pracy, których znaczenie stale wzrasta.

Te i podobne względy spowodowały, iż organizacyjną formę nauczania jednostkowego poddano ostrej krytyce już w XVI stuleciu. Od tego też czasu stale zmiejszalo się jej znaczenie, a dzisiaj ma ona niemal wyłącznie postać korepetycji. Nauczanie jednostkowe zostało wńęc sprowadzone do formy uzupełniającej zinstytucjonalizowane nauczanie zbiorowa, powszechnie obecnie stosowane w szkolnictwie i decydujące o jego systemie organizacyjnym.

3. Nauczanie zbiorowe

Rozwój różnych gałęzi rzemiosła i handlu, dodatkowo przyspieszony dzięki wielkim odkryciom geograficznym na przełomie XV i XVI stulecia,