Manikowska (7)

Szkoły: nauczanie szkolne i uniwersyteckie

«DMQh ttłtyetKwrt £tftJ»pWttKWBa» ar ccuikotWJrt tMMttnrv nwfctcn

hiaWyewmumn

iwt nrtWirt-mfiofc* jkp(pi*rffnH!Klc3wd

_j:c&gruianarttufcr ffik tettii nrtcrMh ,w«t tr.tOB wcp en fm i wtdft Ihinr-Wite mtt

fstfcfiittrL

**** Mil ltMXrtnlfW wał

iMhwiKarMc IhMMfcw

f>» w» ht-<KCTn>nfc:MtfgTi wwmHMTn»wwniMi vw .{ihclBtwi^r

jjjt oimk tPtonwu# Wjnfuw KfitMf jańw weofo n»ttM><r itttcr «8«tirr<ii v^pbc vvft iuflwr cepr

Jgtor wr rał wit »qr ipgfctt mimiiuMi Ujfltnm ' ł«M0 pŁwwum cfr feotf tnurttaiunuainti quoi ^wfctwfiiuaWnnctoo

~tm *Kmv& twttyMumi

*muvfaw ąt& ty*

IRewAngMKj wir m »*$***' ft neta troi ddaił tnwttnrttffl foatreeeen^

Or Mm i cum nw Mi. IcrcrtmntttMMtpc

322. Psałterz królowej Jadwigi imany Floriańskim’, (ragmcai tekstu w językach łacińskim, polskim i nteimccJum z inicjałem W i floraimą zdobiącą marginesy (f. 3), XIV/XV w.

Owa powszechność trudna jest jednak do zmierzenia, gdyż źródła — przekazawszy nam ledwie ślad istnienia szkoły — nie informują ojej funkcjonowaniu. Wysunięty przez IV Sobór Laterański program szkolnictwa mający służyć właściwemu sprawowaniu służby Bożej i świadomemu uczestnictwu w kulcie, realizowany był w Polsce stopniowo od XIII w. Różna intensywność podjętego wysiłku i nierówne rezultaty wynikały z nierównomiernego zaludnienia kraju i zależnego od niego stopnia gęstości sieci parafialnej. Nowsze badania nad średniowieczną siecią szkół parafialnych w Polsce ukazały, że nie tylko miejskie, ale także wiejskie szkoły przy kościołach parafialnych były na przełomie XV i XVI w. zjawiskiem powszechnym¹⁶. Podważono zatem zasadność tezy o decydującym znaczeniu Reformacji dla alfabetyzacji społeczeństwa.

Najwcześniej, bo w XIV w., szkoły przy parafiach istniały powszechnie na terenach o zwartym i gęstym zaludnieniu oraz rozbudowanej sieci kościołów far-nych. Następne stulecia nie przyniosły większych zmian w tych regionach kraju. Wschodnie Mazowsze, Lubelszczyzna, gdzie system parafialny budowano od połowy XIV w., dopiero u schyłku średniowiecza zyskały wielką liczbę szkół na wsi i w miastach. Brak źródeł uniemożliwia automatyczne przenoszenie wyników badawczych uzyskanych dla Małopolski i Wielkopolski na pozostałe tereny Królestwa, trudno więc orzec, czy już na przełomie XV i XVI w. wszędzie istniała szkoła przy około 90% kościołów parafialnych, jak to stwierdzono dla archidiecezji gnieźnieńskiej i biskupstwa krakowskiego¹⁷. Poza tymi diecezjami możemy się domyślać tak gęstej sied szkół przede wszystkim na terenach o zwartym i starym osadnictwie i prężnej organizacji parafialnej, co potwierdzają badania dla archidiakonatu pułtuskiego czy diecezji poznańskiej¹⁸.

Założenie szkoły należało do obowiązków plebana, który musiał wydzielić ze swego uposażenia część przeznaczoną na utrzymanie szkoły i nauczyciela. Organizacja sieci szkolnej nie odbywała się jednak bez udziału parafian. W 1487 r. synod diecezji włocławskiej skierował pod adresem wiernych postulat należytej troski o staranne wychowanie dzieci, rozumiejąc pod tym dbałość o ich edukację szkolną. Duchowni mieli ułatwić realizację tego postulatu, organizując przy każdym kościele szkołę i zatrudniając nauczyciela. Świecki patronat nad wiejskimi kościołami parafialnymi, który dominował w okresie późnego średniowiecza w Polsce, zmniejszał rolę plebana jako założyciela szkoły i wciągał środowiska szlacheckie w akcję fundacji szkół, nakładając na nie obowiązek opieki nad nauczycielami i uczniami. Utrzymanie nauczyciela nie zawsze tedy obciążało uposażenie wiejskiego plebana, a fundator zapewniał także wikt ubogim uczniom. Obciążało ono parafian — przede wszystkim tam, gdzie obok obarczonego wieloma obowiązkami kościelnymi ministra ecclesiae pojawiał się osobny rektor szkoły.

314