n (34)

46

tej mierze od tego, którą z dwu części Rzeczypospolitej bardziej interesował przedmiot misji.

Szczególna sytuacja zaistniała za czasów unii personalnej polsko-saskiej⁷³, gdy w tej samej osobie zbiegło się prawo legacji elektora Saksonii z prawem króla Polski. Sejm już w r. 1717 zakazał królowi korzystać z posłów saskich w sprawach dotyczących Polski⁷⁴, była to jednak typowa Iex imperfecta. Trudno było oczekiwać, że poseł elektora, posiadającego zarazem tytuł królewski, nie wymieni i tego tytułu swego mocodawcy, a również, że jego zagraniczni partnerzy zignorują ten tytuł. Równie nierealne było przypuszczać, że poseł saski nie otrzyma nigdy od elektora identycznego z królem zleceó częściowo chociażby dotyczących i Polski.

Specyficzny wpływ na prawo legacji wywarło stopniowe ograniczanie legacyj-nych praw króla, postępujące w ciągu całego okresu elekcyjnego¹. Osobiste prawo samego króla obejmuje wszelkie „poselstwa, które by się Rzeczypospolitej nic dotykały”², a tylko poselstwa niższych kategorii w sprawach „tyczących Rzeczypospo-litej*’³. Trudno natomiast mówić o prawie legacji samego króla w pozostałych okolicznościach, gdy bądź ratione materiae, bądź wobec posła wyższej kategorii, król musi działać wspólnie z sejmem. Wtedy bowiem zarówno posłowie polscy wyruszają do obcych krajów w imieniu „króla i Rzeczypospolitej”, jak posłowie obcy muszą być skierowani do „króla i Rzeczypospolitej”, co znajduje wyraz w formie listów uwierzytelniających i w ceremoniale przyjęcia. Wydaje się zatem, że w okresie elekcyjnym doszło w Polsce do rozszczepienia prawa legacji tak czynnego, jak biernego, na prawo samego króla oraz prawo „króla i Rzeczypospolitej”. Natomiast — poza bezkrólewiem — nie wchodziło nigdy w grę prawo samej Rzeczypospolitej⁴.

Podmiotowy zasięg prawa legacji traktowany jest w Polsce nadzwyczaj liberalnie, w sposób przypominający raczej średniowieczny jeszcze stan zagadnienia. Nie kwestionuje się prawa legacji ani książąt niemieckich zależnych od cesarza, ani chana zależnego od Porty Ottomańskicj, ani w różnym stopniu od Polski zależnych książąt, jak mołdawski, pruski lub kurlandzki, ani miast, jak Ryga, czy Gdańsk⁵. Wypadek szczególny to wreszcie Kozaczyzna. Pertraktuje się⁶ zarówno z „wojskiem kozackim zaporoskim”, jak z „wielmożnym hetmanem” tego wojska, ale w ugodzie ha-dziackiej (1658 r.) umieści się zastrzeżenie, że ów hetman „legacji żadnych od postronnych przyjmować nie ma”⁷.

Trudno się oprzeć wrażeniu, że zachodził pewien związek między tym liberalizmem a stosowaną w Polsce terminologią, która tej samej nazwy — poseł, legatus — używała na określenie dwu różnych funkcji: wewnętrzno-politycznej i dyplomatycznej. Fredro swój wywód De legationibus⁸² zagaja słowami: „Duplicis autem legat io-nes sunt tituli. Quae intra Regnum, vel quae ad exteros". „Intra Regnum” posłują od króla do prowincyj lub województw, albo odwrotnie, od jednej prowincji do drugiej, a nazywają się legati na równi z posłującymi za granicę. Cóż dziwnego, że tym bardziej nie odmawiano ani tej nazwy, ani jej konsekwencji prawnych także przedstawicielom czy to różnych książąt obcych, czy też miast, książąt, hospodarów, ata-manów, związanych nawet z Polską, ale faktycznie uprawiających i tak politykę samodzielną?

Kiedy w drugiej połowic XVIII w. przyszła w Polsce spóźniona recepcja szeregu pojęć, utrwalonych już na Zachodzie, inaczej spojrzano jednak i na prawo legacji. W latach osiemdziesiątych XVIII w. znalazło to wyraz w sprawie przedstawiciela księcia Kurlandii, nazwiskiem Zughoer (lub Zugehoer). Powołał się on wobec sądu marszałkowskiego na eksccpcję immunitetu poselskiego, dopiero zresztą wówczas, gdy w sprawie, w której był powodem, zapadł wyrok na jego niekorzyść. Rozgorzała wtedy zacięta polemika. Nic brak było głosów afirmujących immunitet Zughóera^{8 9}. Ale dwaj wybitni pisarze: Naruszewicz i Czacki, w publikacjach zresztą anonimowych, po obszernej analizie problemu, wykazującej duże oczytanie w prawie narodów, wypowiedzieli się kategorycznie przeciw. Naruszewicz, jak Grocjusz, przyznaje prawo legacji tylko tym, którzy są „compotes summi imperii”, neguje go więc wasalowi, zwłaszcza wobec własnego suzerena¹⁰. Czacki znów przypomina m. in., jak to do rokowań oliwskich (1660 r.) przedstawiciel księcia Kurlandii był wprawdzie dopuszczony, ale tylko „informationis causa'*. Wyjaśnia dalej Czacki, że „su-perioritas territorialis” nie jest identyczna z „suprema potestas”, która jedynie uzasadnia prawo legacji, nie może zaś powoływać się na nią książę Kurlandii, bo podlega królowi polskiemu⁸⁵.

Sprawa Zughóera o tyle się więc przysłużyła polskiemu piśmiennictwu z dziedziny dyplomacji, że zrodziła okolicznościowe wprawdzie, ale obszerne i bogato udokumentowane rozprawy, pierwsze na tym poziomie od czasów Warszewickiego.

1

   Gierowski i Leszczyński, s. 372 n., trafnie zwracają uwagę, że w dziedzinie stosunków dyplomatycznych wystąpiły tu pewne cechy unii realnej, nie tylko personalnej.

⁷⁴ VL, VI, 240.    ¹ Szczegóły zob. niżej V, 65 n.

2

   FL, H, 917 (r. 1576).

3

   Skrzrtuski, jw._t 290-291, trafnie ocenia zawodność tego kryterium, stosowanego przez pacta conventa, gdyż „interesa króla z interesami Rzeczypospolitej nierozdziclnic są złączone”.

4

⁷* Lengnich, jw., § 8, represje ze strony Augusta II wobec posła francuskiego du Hćron (zob. niżej, s. 165 n.) tłumaczy m. in. faktem, że był on skierowany tylko „do Rzeczypospolitej”.

5

Por. (S.) Grzybowski, 171 n.

6

•° Zob. np. VL, IV, 361 n. i 637 n.; por. też Czapliński, 231.

7

»* VL, IV, 642.

8

⁸³ Fredro VC, 422 n.

9

Tak Hcyking (piszący i jako „Grumert”) passim; cytuje obficie Yattela i Reala.

10

Naruszewicz, 41-42.    ⁸⁵ Czacki, 57-59 i 100.