Obraz
1 (132)

7. Własności przedmiotów w problematyce badań, zdarzenia i procesy, którym one podlegają

Przedmioty społeczne różnych poziomów interesują socjologa ze względu na ich określone własności. Chciałby on więc stwierdzić, czy łub które z nich posiadają te, a nie inne własności lub też jaką intensywnością pewnych ilościowych, kwantyfikowalnych cech się one charakteryzują. Własności te oznaczamy za pomocą odpowiednich terminów, których znaczenie powinno być możliwie dokładnie określone. Analizę i typologię własności przedmiotów różnych poziomów i analizę sposobów ich definiowania - ze względu na pewne zarówno formalne, jak i pozaformalne kryteria ich klasyfikacji - przeprowadzimy w rozdziałach następnych. Teraz zajmiemy się jedynie kwestią statycznego bądź dynamicznego ujmowania badanych zjawisk.

Otóż socjologów interesują niekiedy cechy różnych przedmiotów" uchwycone przekrojowo" jak gdyby za pomocą, migawkowego zdjęcia fotograficznego. Oznacza to, iz przypisując posiadanie danej cechy jednostce czy grupie ludzkiej, interesują się jedynie pewnym bezczasowym przekrojem jej dziejów", czyli abstrahują od tego, jak długo trwało posiadanie przez daną jednostkę czy zbiorowość danej cechy, jakim podlegała zmianom, zdarzeniom czy procesom. Opis cech ujmowanych przekrojowo, wykrycie prawidłowości rządzących ich współistnieniem, korelacji charakteryzujących ich łączne występowanie - oto przykłady odpowiedzi na pytania problematyki mającej czasowo--przekrojowy lub - jak się to niekiedy określa — synchroniczny charakter. Socjologów interesują również pewne rozciągnięte w czasie aspekty zjawisk: losy ludzi i zbiorowości ludzkich, trwanie pewnych własności lub stanów' zbiorowości oraz zmiany, jakim podlegają one na przestrzeni krótszych lub dłuższych odcinków czasu, a więc zdarzenia i procesy, jakie w nich zachodzą. Formułowane wówczas pytania mają charakter diachroniczny: dotyczą zmian zachodzących w zjawiskach badanych, zdarzeń i procesów, którym one podlegają.

Zdarzenie to zawsze jakaś zmiana stanu rzeczy. Zdarzeniem jest na przykład każde ludzkie zachowanie; pewien ciąg zachowań przebiegających wedle pewnej jednolitej zasady (na przykład zmierzających do osiągnięcia pewnego bardziej odległego w czasie celu) nazwać już możemy procesem. Miary czasowe są tutaj raczej względne niż bezwzględne. Z perspektywy dwóch tysięcy lat zniszczenie Kartaginy przez Rzym może się nam wydawać zdarzeniem, podczas gdy dla jego uczestników był to zapewne cały proces. Z kolei dla eksperymentatora-psychologa kiłkunastominutowy ciąg zdarzeń, w wyniku których szczur uczy się rozróżniania właściwego ramienia labiryntu, jest procesem uczenia się. Ważniejsze od jakiejś bezwzględnej miary czasowej dzielącej zdarzenie od procesu jest chyba co innego: stwierdzeniem zdarzenia nazwiemy taką rozciągłą w czasie obserwację, w której uwaga nasza koncentruje się jedynie na różnicy pomiędzy stanem początkowym a stanem końcowym, gdy w przypadku obserwacji procesu staramy się uchwycić pewien ciąg zdarzeń (z reguły więcej niż dwu) czy stanów przejściowych prowadzących od stanu początkowego do stanu końcowego. Wydaje się ponadto, iz aby pewien ciąg zdarzeń nazywać procesem, a nie przypadkowym następstwem stanów, ważne jest uchwycenie pewnej jego dominanty, pozwalającej określić skrótowo jego przebieg, kierunek lub rezultaty. W tym właśnie sensie mów'imy w psychologii o procesach uczenia się czy przystosowania, w socjologii o procesach industrializacji, dyfuzji kultury, biurokratyzacji władzy itp. W zależności od tego, jak szeroko zakreślimy zarówno zespół własności czy stanów, których zmiany nas interesują w problematyce naszych badań, jak tez i zakres ludzi czy zbiorowości ludzkich, które czynimy przedmiotem naszej obserwacji, będziemy mieli do czynienia z szerzej czy węziej pojętymi zdarzeniami i procesami. Możemy mówić o procesie produkcji samochodu na taśmie montażowej, o procesie interakcji i współpracy członków niewielkiej grupy roboczej obsługującej pewien fragment tej taśmy, jak też i o ciągu zachowań robotnika w trakcie elementarnej operacji montażowej. Podobnie w wymiarze czasu zdarzenie jednostkowe możemy rozłożyć na ciąg zdarzeń bardziej elementarnych, obejmujących krótsze odcinki czasowe, w wyniku czego zdarzenie rozpada się na wieloelementowy proces. Tak więc to. czy mówić będziemy o zdarzeniu, czy o procesie, w niemałym stopniu zależy od naszych zainteresowań, od pytań naszego problemu badawczego i pojęć w nich występujących.

O ile granice czy różnice między zdarzeniem a ciągiem zdarzeń i procesem nie wydają się istotne, o tyle ważne jest wyraźne uświadomienie sobie, czy w badaniu naszym ludzie i zbiorowości ludzkie interesują nas w aspekcie przekrojowym, czy też interesują nas one w aspekcie dynamicznym: ze względu na to. co się w nich dzieje, które cechy i stany trw⁽ają w sposób niezmienny, które ulegają zmianom i które z tych zmian mają charakter wyraźnie kierunkowy, a w których nie widzimy jednoznacznej dominanty kierunkowej. Odróżnienie „pytań synchronicznych”, przekrojowych od „pytań diachronicznych”, dotyczących aspektów dynamicznych badanych przedmiotów i zjawisk ma swoje doniosłe następstwa zarówno dla typu problematyki, jak i dla charakteru twierdzeń, które w odpowiedzi na te zagadnienia będziemy formułować, jak wreszcie dla doboru metod badania rzeczywistości społecznej.

8. Pytania o zależności między własnościami lub zdarzeniami

Pytania dotyczące przedmiotów określonego poziomu, własności je charakteryzujących oraz zmian tych przedmiotów i własności mogą być dwojakiego rodzaju. Pierwsze mogą dotyczyć, najogólniej biorąc, samych własności przedmiotów i zmian, jakim one podlegają: czy przedmioty te cechują się posiadaniem określonych własności bądź podlegają (podlegały) określonym zdarzeniom, zmianom i procesom, jakie było natężenie pewnych cech o charakterze ilościowym czy intensywność przemian i procesów przedmioty te charakteryzujących. Określimy tę kategorię pytań jako. pytania o przekrojowe lub dynamiczne własności przedmiotów łub o zdarzenia i procesy, jakim te przedmioty podlegają. Druga kategoria pytań to pytania o to, czy zachodzą pewne relacje (zależności) między własnościami badanych przedmiotów. Może nas na przykład interesować, czy pewne zjawiska (zdarzenia lub własności) występują łącznie, czy zachodzą między nimi związki przyczynowe itp. W rozdziale tym nie będziemy bliżej charakteryzować pytań o różnorodne relacje między zjawiskami, powiemy tylko, iż charakter pytania o relacje między własnościami badanych przedmiotów wyznacza rodzaj twierdzenia, które ma być odpowiedzią na to pytanie. Typologie takich twierdzeń, a więc

41