obraz
9 (135)

że wielkim problemem Platona była kwestia ponownego sprowadzenia¹³ przedmiotów zmysłowych do świata idei, problem reminiscencji, która daleka od tego, by być zwyczajną pamięcią, jest, przeciwnie, wyobraźnią epifaniczną.

W szczytowym punkcie średniowiecznego zarania znajdujemy jeszcze podobną doktrynę, którą będzie rozwijał Jan Szkot Eriugena: Chrystus staje się zasadą tego reversio, przeciwieństwa creatio, poprzez które uskuteczni się przebóstwienie, deificatio, wszystkich rzeczy ^u. Lecz adekwatnym rozwiązaniem platońskiego problemu, zaproponowanym w zamierzchłej prehistorii Zachodu, w pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej, była w końcu gnoza walentyniańska. Na pytanie, które nurtowało platonizm: „Jak Byt bez korzeni i bez więzi doszedł aż do rzeczy ?”¹⁵ — postawione przez aleksandryjczyka Bazyłidesa, Walentyn odpowiadał angelologią, doktryną o „aniołach”, pośrednikach, eonach, które są wiecznymi i doskonałymi modelami tego niedoskonałego świata; niedoskonałego — ponieważ jest on odłączony, podczas gdy zjednoczenie eonów tworzy Pełnię (Pleromę).

Te anioły, które odnajdujemy w innych tradycjach orientalnych, są w istocie, jak wykazał Henry Corbin ¹⁰, samym kryterium ontologii symbolicznej. Są one symbolami samej funkcji symbolicznej, która jest — jak i one! — pośredniczką między transcendencją oznaczonego a przejawiającym się światem konkretnych, wcielonych znaków, które dzięki tej funkcji stają się symbolami.

Otóż ta angelologia, konstytutywna dla doktryny o transcendentnym sensie przenoszonym przez skromne symbole, zostanie odrzucona w imię „myśli bezpośred-dniej” w kryzysie sporu o uniwersalia, który na Zachodzie został zapoczątkowany przez arystotelesowski konceptualizm. Konceptualizm coraz bardziej przeniknięty empiryzmem, któremu w jego całokształcie Zachód będzie wierny przynajmniej przez pięć do sześciu stuleci (jeśli zamykamy erę perypatetyczną na Kartezjuszu, nie biorąc pod uwagę kantowskiego konceptualizmu, jak również pozytywizmu Comte’a¹⁷...). Arystotelizm średniowieczny, ten który wyszedł od Awerroesa i na który powoływał się Siger z Brabantu oraz Ockham, był apologią „myśli bezpośredniej” ¹⁸ zwróconej przeciw całemu prestiżowi myśli pośredniej. Świat percepcji, zmysłowości, nie jest już światem pośrednictwa onto-logicznego, w którym epifanicznie objawia się tajemnica, jak to było w przypadku Szkota Eriugeny czy jeszcze u świętego Bonawentury. Jest to świat materialny, świat właściwego miejsca, odłączony od nieruchomej siły napędowej, tak abstrakcyjnej, że nie zasługuje na nazwę Boga. „Fizyka” Arystotelesa, którą chrześcijaństwo zaadoptuje aż do czasów Galileusza, jest fizyką świata obojętnego, kombinatoryką jakości zmysłowych odsyłających jedynie do zmysłowości albo do złudzenia ontologicznego, w którym daje się nazwę bytu kopule spajającej podmiot z orzecznikiem. To, co Kartezjusz będzie oskarżał w pierwszej instancji w tej fizyce, to nie będzie jej pozytywność, ale jej pośpieszność. Zapewne dla konceptualizmu idea po-

41