Obraz8 (69)

96    Rozdział II. Archeologia duszy Bohatera Polaków

96    Rozdział II. Archeologia duszy Bohatera Polaków

IW 'MMM,T

Pożegnalna mowa Upiora przygotowuje nas do przyjęcia końcowej gnomy.

Hyperion z powieści Hólderlina miał swój święty świat roślin. Upiór ma swój demoniczny świat owadów. Świadomość pierwotna często kojarzyła duszę lub ducha z motylem.¹⁵ Zapewne ze względu na szczególną lekkość tej żywiołki, na kruchość i przejrzystość materii, z której jest ona zbudowana, na jej zwiewną eteryczność i fruwanie, pozwalające przezwyciężyć związek z ziemią. Zainspirowany wierzeniami ludowymi, Mickiewicz nocne motyle, ćmy, skojarzył tedy z duszami pokutującymi, skazanymi na wieczne męki.¹⁶ Ćmy Mickiewicza wyobrażają więc tajemnicę cierpiącego zła.

Warto pamiętać, kogo Bohater Polaków umieścił w piekle nocnych motyli. Jest tam przede wszystkim pyszny ze swego bogactwa władca. Obok władcy zaś — pisarz przypodchlebny, lizus literacki, czyli, jak wyrażał się Werter, kramarz słów. I w końcu towarzystwo to dopełnia cenzor.¹⁷ Mamy tam obrzydliwą władzę, zdrajców słowa i katów słowa. Do piekła podąża więc każdy człowiek, który ośmielił się dokonać zamachu na język. Najwyższą świętością wszechświata jest dla Bohatera Polaków słowo. Plugawienie i mordowanie mowy to najcięższy grzech człowieka. Taki początek miała romantyczna filozofia słowa w Polsce.

Ćmy nie są symbolami. To są byty. Piekło przygotowano bowiem nie dla symboli, lecz dla bytów. Ma wymiar materialny. Piekło to ostateczne uwięzienie w najpodlejszej materii. Skazana dusza jest ćmą. Kara polega ponadto na strąceniu duszy w sytuację ironiczną. Grzesznik musi w piekle zdążać do tego, czego w życiu nienawidził, co w życiu plugawił. Wiecznie zdążać ku własnemu zaprzeczeniu. Żadna z tych ciemnych dusz nie lubiła za życia światła, z tej prostej przyczyny, że przecież zwalczała słowo, które jest światłością świata. Przeistoczona w ćmę, ciągnie ku znienawidzonemu płomieniowi.

Ćmy nie są duszami czyśćcowymi.

Za tych wszystkich, moje dzieci,

Nie warto zmówić i Zdrowaś Maryja.

(III, 93)

Na litościwy pacierz, pamięć i współczucie zasługują natomiast uczniowie fatalnego nauczyciela, do których zalicza się również Upiór. Wszyscy oni odpokutowali już za niezawinione winy własnym życiem, zakończonym przeis* toczeniem w żywego trupa. Wolno bowiem sądzić, że doświadczenie Upiora.

przynajmniej pod tym względem, jest doświadczeniem całego romantycznego pokolenia.

Jaką, żyjąc, pokutę mieli za swe winy,

Oznajmiłem, wieczności przestąpiwszy progi:

Życie moje ścisnąłem w krótkie trzy godziny I znowu wycierpiałem dla twojej przestrogi.

Im więc nieś ulgę prośbą i mszalną ofiarą...

(Ul, 93)

Domagając się przywrócenia Dziadów, Upiór błaga więc o współ-czucie z pokoleniem, które postanowiło wyprowadzić myśl poza krąg zakreślony przez rozum, wiarę zaś chrześcijańską wyzwolić z języka ograniczonego przez oświeceniowy scjentyzm. Przy kominku nauczyciela wszystko było proste, jasne i dobre, chociaż jednocześnie banalne, niepełne i skłamane. Wiedza nie jest efektem uniwersyteckiego nauczania, lecz życiowego cierpienia. Bohater Polaków wie, że mądrość nie ścieka jak klasyczne złote miody ze zdrowego i zielonego dębu nauki, lecz płynie jak czerwona krew z rozerwanego serca Upiora. Prawdziwym źródłem mądrości jest udręczona świadomość. Trzeba cierpieć, aby cokolwiek zrozumieć z przeznaczenia ludzkiego. Tego uczyły duchy w kaplicy. Młodość powinna być cierpieniem.

W zakończeniu tej nocnej biesiady opada też siódma zasłona ukrywająca istotę romantycznej erotyki transcendentalnej. W pojęciu Upiora miłość jest szczególną wersją relacji między panem i niewolnikiem. Wersja ta wykazuje pewne zbieżności ze znaną teorią Hegla o wzajemnym sprzężeniu sprzeczności, ale doprawdy podobieństwo to da się sprowadzić tylko do stwierdzenia, że jest to stosunek nierówności.¹⁸ Upiór nie uważa, aby całkowicie samodzielna świadomość ukochanej była uzależniona od całkowicie przecież zniewolonej świadomości zakochanego. Luba może nawet nie mieć pojęcia o istnieniu kochającego. Ukochana nie ma samowiedzy pana, ponieważ nie pragnie potwierdzenia swego pańskiego statusu. Nie chce panować nad niczyją duszą, chociaż zakochany w niej mężczyzna sam siebie uważa za jej niewolnika. Ukochana nic nie wie o kosmicznym łańcuchu miłości, do którego przykuł siebie młodzieniec, zgłębiający istotę miłosnego uniesienia. Nie ma więc tu mowy o odwróceniu sytuacji, tak charakterystycznym dla dialektycznego rozumowania Hegla. Toteż zniecierpliwienie Upiora nie może przybrać formy