Obraz1 (15)

144

dowego było niemodne. Nie sprzyjał mu oczywiście materjalizm dziejowy. Dla pozytywistów wszelkich rodzajów te zagadnienia nie przedstawiały wielkiej atrakcji; więcej pociągały ich badania nad społeczeństwami pierwotnemi, niż określenie stałych właściwości społeczeństwa polskiego. W dobie,silnych prądów kosmopolitycznych było to zagadnienie „nienaukowe", potrącające o przesąd rasowy i inne przesądy.

Ale w życiu tych spraw nie udało się wykreślić. Niestety, sądy o naszym charakterze narodowym były zbyt silnie związane z potrzebami i nastrojami chwili. Zależnie od tych nastrojów, albo popadaliśmy w nadmierną samokrytykę, która prowadziła do tego, że trzeba do gruntu zmienić nasz charakter narodowy, albo też czasami w sentymentalne samochwalstwo. Czas już, by tę sprawę pogłębić, by poświęcić jej wiele wysiłków i badań. Łatwe syntezy zawsze zawodzą, gdy nie opierają się na ścisłych pojęciach i sprawdzonych faktach. Jeżeli się chce stworzyć dobry ustrój państwa, trzeba znać charakter narodu. Ustrój ten może się coprawda udać, dzięki jakiejś nadzwyczajnej intuicji jego twórców, lub szczęśliwemu trafowi; lepiej jednak nie liczyć ani na jedno, ani na drugie.

Znajomości charakteru narodowego nie uzyskamy, jeżeli poprzestaniemy na cytowaniu sądów obcych o Polsce, albo też uogólnień własnych autorytetów. Łatwo w tych poglądach stwierdzić duże sprzeczności. W tej pracy różne umiejętności muszą sobie podać ręce, trzeba ją prowadzić w sposób systematyczny. Zanim to nastąpi, zróbmy kilka elementarnych odróżnień, by wykazać, w jakim związku zagadnienie charakteru narodowego pozostaje z zagadnieniem ustroju państwa.

Najpierw sam wyraz „charakter narodowy" nasuwa dużo wątpliwości. Nazywamy tak stałe duchowe właściwości narodu, względnie jego przeważającej, czy też dominującej części, które występują u mego przez długi szereg pokoleń; mogą się zmieniać stopniowo i powolnie, w szczegółach, nigdy jednak nie ulegają gwałtownemu przeobrażeniu w swej całości.

A więc najpierw są to duchowe właściwości. Naród może wy kazywać pewne wspólne cechy fizyczne, które stwierdza antropologia. Niema narodów czystych rasowo, ale u poszczególnych narodów dominują pewne cechy, przeważa jakiś typ antropologiczny, co da się stwierdzić statystycznie. Cechy fizyczne są podstawą, na tle której występują duchowe właściwości; ale tych cech fizycznych nie będziemy uważali za przejaw charakteru narodowego. Charakter narodowy, to zjawisko z dziedziny psychiki, a nie z dziedziny fizycznej.

Powtóre, mówiąc o duchowych właściwościach, pojmujemy je szeroko, nie mamy na myśli tylko moralnych właściwości. Termin „charakter narodowy" powstał niejako przez personifikację; naród porównujemy do jednostki, mówimy o charakterze narodu tak, jak przywykliśmy mówić o charakterze jednostki. Otóż pojęcie indywidualnego charakteru jest ciaśniejsze, obejmuje prze-dewszystkiem zjawiska ze sfery życia moralnego. Określenie czyjegoś charakteru, to określenie jego wartości moralnej. A tymczasem pojęciem charakteru narodowego obejmujemy i zjawiska, leżące poza sferą życia moralnego. Np. charakter narodu wyraża się w jego instytucjach politycznych, lub we właściwościach umysłowych. Nawet w dziedzinie nauk ścisłych uwydatniają się właściwe narodowi skłonności; inaczej ujmuje zjawiska fizyczne Anglik, posługując się empiryzmem, a Francuz jest bardziej skłonny do racjonalizmu.

Właściwości te występują u całego narodu, względnie u przeważającej, czy też dominującej jego części. Naród składa się z różnych pierwiastków, z różnych żywiołów, o nierównym stopniu świadomości narodowej i nierównym stopniu uczestnictwa w czynnem życiu narodu. Gdybyśmy za charakter narodowy uznali te tylko właściwości, które występują bezwzględnie u wszystkich członków narodu, zakres tego pojęcia byłby bardzo szczupły. Chodzi tu o pierwiastki, które przeważają, które dominują i nadają stały ton życiu zbiorowemu. Przez całe wieki niektóre warstwy narodu były odsunięte od politycznego życia, żyły zasklepione w swych lokalnych instytucjach, pochłaniała je troska o byt codzienny. Wtedy narodem była, w czynnem tego wyrazu znaczeniu, jego górna warstwa. Np. dawny naród polski, to przedewszystkiem społeczeństwo szlacheckie, czyli, jak niektórzy mówią, naród szlachecki.

Ale nawet i w dzisiejszych demokracjach, które nie znają prze-

Siła i prawo 19