obraz 2

pokonalnego czasu, któremu na imię: Zerwań akataran. Mani siaje wówczas w jednym szeregu z wielkimi reformatorami dualizmu: Zaratustrą i Mazdakiem. Iranista Geo • Wi-dengren nie pozostawia pod tym względem cienia wątpliwości w swej wypowiedzi: „Zasadnicza struktura religii manichejskiej jest (...) irańska; a mianowicie zerwani-styczna w ujęciu gnostycznym” ¹. W innym miejscu podkreśla jeszcze współudział starych tradycji mezopotamskich.

Spotykamy się też z propozycjami, aby w manicheizmie widzieć szczyt gnostycyz-m u II i III stulecia chrześcijańskiego. W tym ujęciu Mani, głosiciel radykalnego dualizmu zła i dobra, miał doprowadzić do skrajnej konsekwencji zarówno w dziedzinie mitolo-giczno-fabularnej, jak i etycznej czy wreszcie organizacyjnej i popularyzatorskiej ten prąd teozoficzno-pesymistyczny, który wydał Mar-cjona, Bazylidesa, Walentyniana i Bardesane-sa i który widział wyzwolenie człowieka z tego z gruntu złego świata w ascezie i w ezoterycznej wiedzy-gnozie, która sama się zbawia.

\

Nie brak też i głosów, że manicheizm stanowi rodzaj pojęcia ogólnego dla wszystkich postaci dualizmu religijnego, zakładającego pewną równowagę pomiędzy siłami pozytywnymi i negatywnymi w kosmosie i podporządkowującego świat materialny właśnie temu drugiemu czynnikowi. Tak pojmowany manicheizm byłby permanentną skłon n o-ścią umysłu ludzkiego, albowiem w żadnej epoce nie brak powodów do rozgoryczenia i zniechęcenia do świata, a psychiczną reakcją na taki pesymizm miałby być właśnie manicheizm.

Wobec takiej rozbieżności stanowisk co do charakteru manicheizmu nieodzowne staje się sprecyzowanie, co należy rozumieć czy raczej — co tu będzie się przez manicheizm rozumiało. Dopiero wtedy będzie można ustalić, w jakich okolicznościach i kiedy w ogóle nastąpiło jego wymarcie. Rozmaite pojmowanie manicheizmu wyznacza mu bowiem różne ramy czasowe.

W tym szkicu nie będziemy trak Iowa i i religii Maniego jako pojęcia rodzajowego, chociażby wziętego a fortiori, dla oznaczenia pewnego pesymistycznego typu wierzeń i negatywnej postawy wobec ziemskiego świata. Wprost przeciwnie, będzie tu mowa o jego doktrynie określonej do ostatniego szczegółu, podanej do wierzenia i zobowiązującej do życia zgodnie z jej zasadami, wyłożonymi w kanonie ksiąg napisanych przez samego założyciela religii. A więc manicheizm to religia nietypowa, moglibyśmy powiedzieć — współczesna, założona, zorganizowana i skodyfikowana na piśmie przez człowieka w pełni świadomego swych zamierzeń i środków. I to powinno całkowicie wystarczyć dla usunięcia wszelkich ewentualnych niejasności w tym względzie.

185

1

G. Widengren, Mani und, Manichaismus, Stuttgart 1961, s. 75.