Obrazu0

294 Rozdział VI

reaktywnych będzie zaspokojone w ramach aktywności akceptowanej społecznie, a nie w szczeniackich „wyczynach”.

Niekiedy działania jednostek wysokoreaktywnych mogą być skoncentrowane na uni-kaniu stymulacji, np. zapobieganiu zaskoczeniu, niepewności przez staranne planowanie i przygotowanie wykonywanych czynności, niechęć do sytuacji ryzykownych itp.

Do cech temperamentalnych związanych z charakterystyką czasową zachowania należą: szybkość reagowania i tempo reakcji, tworzące czynnik zwany żywością zachowania, oraz trwałość reakcji, czyli perseweratywność zachowania. Cechy te określa Strelau (1992) jako pierwotne, natomiast jako zależną od nich cechę wtórną wymienia ruchliwość zachowania, czyli zdolność do przestawiania się z jednej czynności na drugą. Jak wynika z dotychczasowych badań ruchliwość wiąże się też z reaktywnością gdyż duża ruchliwość współwystępuje z niską reaktywnością a mała ruchliwość z wysoką reaktywnością. Można to wytłumaczyć w ten sposób, że szybkie zmiany otoczenia mają dużą wartość stymulacyjną która odpowiada jednostkom niskoreaktyw-nym, natomiast stwarza trudności w przystosowaniu jednostkom wysokoreaktywnym.

Do diagnozy cech temperamentalnych stosuje się eksperyment laboratoryjny, rejestrując czasowe parametry reakcji i wskaźniki fizjologiczne świadczące o sile pobudzenia oraz skale ocen i kwestionariusze oparte na obserwacji oraz samoopisie. (Skale ocen do pomiaru reaktywności dzieci w różnym wieku oraz kwestionariusze temperamentu są umieszczone w pracach Strelaua z 1985 i 1998 r.)

2.2. Cechy temperamentalne a funkcjonowanie człowieka

Cechy temperamentalne wpływają na formę zachowania jednostki, czyli na jej sposób działania i silę reagowania. Modyfikują też wybór aktywności o określonej wartości stymulacyjnej i relacje jednostki ze środowiskiem. Różnice indywidualne w zakresie temperamentu sprawiają że te same oddziaływania dydaktyczne i wychowawcze. czy nawet ujmując szerzej—te same sytuacje życiowe mogą być różnie odbierane przez poszczególne jednostki i różnie wpływać na ich funkcjonowanie.

Wpływ cech temperamentalnych na efektywność funkcjonowania człowieka w znacznym stopniu zależy od tego, czy ma on możliwość pracy w odpowiadających sobie warunkach, czy zawsze musi pracować w warunkach narzuconych. Czy może działać w wybrany przez siebie sposób i w odpowiadającym sobie tempie, czy zawsze są mu one narzucone. Są osoby (np. niskoreaktywne), które dobrze pracują w warunkach cechujących się dużym obciążeniem stymulacyjnym (np. gwar, hałas, zmienność, zagrożenie), a są takie (np. wysokoreaktywne), których efektywność działania obniża się lub dochodzi u nich do zmian psychofizjologicznych. Zbyt małe obciążenie stymu-lacyjne może wywoływać u osób niskoreaktywnych poczucie nudy i zniecierpliwienia, które niekorzystnie wpłyną na efekty ich działania (zob. Eliasz 1982; Klonowicz 1984;

Strelau 1985). Możemy zatem stwierdzić, że rozbieżność między wartością stymula-cyjną sytuacji a zapotrzebowaniem jednostki na stymulację może prowadzić do obniżenia poziomu działania.

Rola cech temperamentalnych, a zwłaszcza reaktywności (której poświęcono najwięcej badań), zaznacza się przede wszystkim w sytuacjach trudnych. Większą odporność wykazują wtedy jednostki niskoreaktywne, natomiast u wysokoreaktywnych może dojść do dezorganizacji zachowania lub/i do zmian psychofizjologicznych. Wysoka reaktywność może być jednym z czynników sprzyjających powstawaniu zaburzeń nerwicowych.

W zwykłych sytuacjach temperament wpływa przede wszystkim na wybór strategii działania, czyli stylu działania. Osoby wysokoreaktywne wykonują więcej czynności pomocniczych, osoby powolne muszą mieć więcej czasu na wykonanie działania. Uniemożliwienie jednostce działania zgodnie z własną strategią staje się dla niej sytuacją trudną i obniża dopiero wtedy efektywność jej działania. Np. wymaganie od uczniów tylko ustnych (lub tylko pisemnych) wypowiedzi, stałe stosowanie presji czasowej bądź ustawiczne nastawienie na rywalizację może niekorzystnie wpływać na ich działanie. Niestety nie wszyscy nauczyciele uwzględniająte czynniki przy interpretowaniu wyników uzyskiwanych przez uczniów (Strelau 1990; Matczak 1992).

Wysoki poziom reaktywności może niekorzystnie wpływać na adaptację dzieci do przedszkola i szkoły. Do placówek tych często cechujących się znacznym obciążeniem stymulacyjnym (hałas, duża liczba dzieci, małe pomieszczenia itp.) gorzej przystoso-wują się jednostki wysokoreaktywne. Natomiast po pokonaniu progu adaptacyjnego, przy sprzyjających dla nich oddziaływaniach wychowawczych zdają się być bardziej podatne na kształtowanie określonych zachowań, np. na modelowanie zachowań prospołecznych (Rudkowska 1996a,b).

Badania przeprowadzone wśród uczniów wskazują, że o efektywności uczenia się w trakcie lekcji decydują w dużym stopniu cechy układu nerwowego. Lewowicki (1977) stwierdza, że uczniowie o silnym układzie nerwowym (co odpowiada niskiej reaktywności) uczą się w trakcie lekcji bardziej efektywnie. Natomiast o zasobie wiedzy trwałej, czyli wiadomościach sprawdzanych po dłuższym okresie czasu, gdy uczeń miał możliwość uczenia się w domu przy zastosowaniu własnego stylu pracy, decydują inne czynniki, np. poziom inteligencji i motywacja do nauki.

Jak podkreślaliśmy wcześniej, wpływ ocen szkolnych na dalszą pracę ucznia może być modyfikowany przez jego poziom reaktywności. Uczeń wysokoreaktywny może zniechęcić się do dalszej pracy, uznać siebie za niezdolnego do pokonania trudności, jeśli otrzyma oceny niedostateczne. Z kolei takie oceny mogą nie działać tak silnie dcmobilizująco na uczniów niskoreaktywnych, w stosunku do których trzeba niekiedy zastosować ostrzejsze formy oddziaływania (Strelau 1990; Matczak 1992),

Oczywiście musimy pamiętać, że cechy temperamentalne są tylko jednym z czynników wpływających na funkcjonowanie człowieka. Ich określone połączenie z innymi właściwościami psychicznymi, np. z inteligencją, poziomem aspiracji itp. może w sposób bardziej zróżnicowany rzutować na zachowanie jednostki.