Obrazv2

390 Rozdział u

dotyczące opisu i klasy fikacji tych trudności, a nawet używanie różnych kategorii pojęciowych.

Analizując trudności w rozwoju emocjonalno-społecznym musimy pamiętać, że w każdym przypadku ważne jest nasilenie, częstotliwość i czas trwania określonych objawów.

Warto zaznaczyć, że istnieją różne klasyfikacje zaburzeń psychicznych, w tym zaburzeń w rozwoju emocjonalnym i społecznym występujących u dzieci i młodzieży. W ostatnich latach w polskiej literaturze naukowej coraz częściej nawiązuje się do dwóch klasyfikacji rozpowszechnionych w świecie. Są to: klasyfikacja opracowana przez Światową Organizację Zdrowia tzw. ICD (stosowana w polskiej służbie zdrowia od 1997 r.j oraz klasyfikacja opracowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne tzw. DSM. Obie są stale poprawiane, a ich kolejne wersje są oznaczone cyframi arabskimi (w przypadku ICD, np. ICD-9, ICD-10) lub rzymskimi (w przypadku DSM, np. DSM-111, DSM-1V). Klasyfikacje te nie są— co przyznają ich twórcy — tworami doskonałymi i ostatecznymi, na co wskazują nie tylko częste rewizje obu systemów klasyfikacyjnych, ale także znaczne rozbieżności między nimi. Zarówno ICD, jak i DSM są przede wszystkim klasyfikacjami objawowymi, przez co nadmiernie mnożą kategorie zaburzeń, nie zawsze uwzględniając ich zbliżone uwarunkowania. Oczywiście często ułatwiają postawienie diagnozy, służą też porozumiewaniu się specjalistów z różnych krajów*.

1. Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych

Podstawowe procesy nerwowe, czyli pobudzanie i hamowanie, cechują się (por. rozdział poświęcony czynnikom rozwoju) trzema właściwościami: siłą, ruchliwością i równowagą, które wpływają na indywidualne zróżnicowanie funkcjonowania systemu nerwowego. Niekiedy jednak występują tak znaczne odchylenia od ich optymalnego działania. że przekraczają ramy różnic indywidualnych. Mówimy wtedy o zaburzeniach dynamiki procesów nerwowych, określanych też jako zaburzenia neurodynamiczne (por. Spionek 1985; Nartowska 1980; Bogdanowicz 1991; Opolska, Potempska 1998).

Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych mogą mieć różną postać. Najczęściej charakteryzują się zaburzeniem równowagi między procesami pobudzania i hamowania w związku ze zróżnicowaną siłą tych procesów oraz nadmierną lub osłabioną ruchliwością między nimi. Zaburzenia te mają różne natężenie, a ich objawy mogą ujawniać się w większym lub mniejszym stopniu w sferze motorycznej, poznawczej i emocjonalnej. I w tym przypadku istotne jest działanie czynników środowiskowych.

' W sporni rumy o obu klasyfikacjach również dlatego, że są często - może nadmiernie - przywoływane w publikacjach adresowanych do pedagogów i nauczycieli.

które mogą osłabić lub spotęgować tego typu trudności rozwojowe. Szczególnie niekorzystne sąkonflikty w domu, wybuchowość i agresywność rodziców, nadmiernie surowe kary oraz niekonsekwentne postępowanie. Podstawowe rodzaje zaburzeń neurody-namicznych to nadpobudliwość psychoruchowa i zahamowanie psychoruchowe.

1.1. Nadpobudliwość psychoruchowa

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej określany też jako zaburzenia hiperki-netyczne lub zespół ADHD (Attcntion Deficit Hyperactivity Disorder) charakteryzuje się przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania. Najnowsze badania (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka 1999; Cooper, Ideus 2001) potwierdzają, że podstawowa przyczyna tego zespołu jest związana z zaburzeniem funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, np. z nieprawidłowym działaniem neuroprzekaź-ników, czyli substancji chemicznych odpowiedzialnych za przekazywanie impulsów między neuronami. Jednostka pozostaje wtedy w stanie stałego pobudzenia, odbiera wszystkie informacje, a w dodatku często nie potrafi odrzucić informacji nieważnych oraz kontrolować swojego zachowania.

W sferze ruchowej nadpobudliwość psychoruchowa cechuje się nadruchliwością, która może objawiać się ekspansjąruchową, niepokojem ruchowym i nawykami mchowymi. Ekspansja ruchowa cechuje się zwiększoną aktywnością motoryczną, która często potęguje się w grupie rówieśniczej. Dzieci te stale szukają okazji do „wyżycia się” ruchowego, raczej biegają niż chodzą, także w ich zabawach przeważa element mchowy, np. gonitwy, siłowanie się itp.

Często podejmują niebezpieczne działania, przez co ulegają urazom i wypadkom. W dodatku niektóre mają słabą koordynację ruchową, więc nieumyślnie niszczą i psują wiele rzeczy. Stale zmieniają przedmiot aktywności — nie kończąc jednej czynności przechodzą do następnej.

Niepokój ruchowy polega na wykonywaniu drobnych ruchów, zwłaszcza w sytuacjach wymagających bezczynności. Dzieci stale zmieniają pozycję ciała, poruszają palcami lub stopami, skubią garderobę, bazgrzą po ławkach, bawią się przedmiotami, itp. Często mają trudności z zasypianiem i niespokojny sen. Mogą powstawać u nich różne nawyki ruchowe, np. podrzucanie ramionami, obgryzanie paznokci, poprawianie włosów itp.

W sferze poznawczej nadpobudliwość psychoruchowa objawia się głównie deficytem uwagi. Dzieci nie są w stanie dłużej skoncentrować się na jednej czynności, gdyż łatwo rozpraszają się pod wpływem nowych bodźców, nawet tych najdrobniejszych. Mają wzmożony odruch orientacyjny, który sprawia, że często nie potrafią do końca wysłuchać kierowanej do nich wypowiedzi, bo zaczynają zajmowrać się czymś innym. Deficyt uwagi utrudnia dzieciom przyswajanie wiadomości w szkole, odrabianie lekcji w domu. a nawet udział w grach i zabawach z rówieśnikami. Gwar i pośpiech panujące w klasie szkolnej pogłębiają trudności w dłuższej koncentracji uw agi. Popełniają wiele błędów w zadaniach, często ich nawet nie kończą, zapominają o pracach