P1010339

260 Ewa Graczyk

260 Ewa Graczyk

mów oscyluje, z krańcową wieloznacznością, pomiędzy wytwarzaniem a pojawieniem się (czy ujawnieniem) samoistnym, spontanicznym urody Kopciuszka. Po drugie, w dzisiejszej kulturze masowej czekanie na księcia z bajki i spotkanie księcia jest punktem kulminacyjnym swoistej liturgii tej opowieści. I raz jeszcze sama baśń u Grimmów zawiera ogromną ilość jak gdyby osobnych sekwencji, i na przykład Bettelheim poświęca księciu niewiele miejsca (traktuje on tę baśń jako - przede wszystkim - dzieje rywalizacji między rodzeństwem)⁶. Jednak wybór poczyniony przez kulturę masową jest apodyktyczny i jednoznaczny: to pojawienie się księcia jest najważniejszym momentem opowieści, to on właśnie przez swój wybór czyni Kopciuszka jednocześnie samym sobą, jak i piękną kobietą. To spotkanie z nim jest źródłem przemiany. Spotykając księcia bohaterka opowieści realizuje trzy cele na raz: staje się sobą, ujawniając się jako istota piękna i pożądana (staje się kobietą), a zarazem osiąga zwycięstwo w wymiarze społecznym, zawierając małżeństwo z następcą tronu.

Tak więc dla kultury masowej - i to jest chyba najistotniejszy moment - baśń

0    Kopciuszku jest opowieścią o dziejach kobiecej tożsamości, której gwarantem jest -jako sprawca miłosnej inicjacji i przemiany - mężczyzna, książę z bajki.

W Gombrowiczowskiej Iwonie... wszystkie te aspekty układają się inaczej: po pierwsze, ponieważ Iwona jako Kopciuszek nie ulega żadnej metamorfozie, dlatego nie ma tu ani produkowania piękności, ani ujawniania się piękności⁷. Po drugie, motyw czekania na księcia tak bardzo ważny dla kultury masowej został przez Gombro-wicza bardzo swoiście potraktowany. Iwona jest zbyt mocno uwięziona w nieprzemia-nie, w zniewoleniu, w kręgu apatii, żeby spodziewać się czegokolwiek; czeka na księcia z bajki raczej sam książę Filip. To on prowokuje zdarzenia czytając gazetową przepowiednię, to on metaforycznie udaje się do wróżki, w pewnym sensie on także jest -w swoistej tożsamościowej oczekującej na coś niepewności - Kopciuszkiem. Również

1    z tego powodu wydarzenia rozwijają się tak dziwacznie. Nie mamy tu księcia z bajki, mamy do czynienia raczej z dwoma Kopciuszkami, z Iwoną i Filipem.

Na podstawie tego ostatniego przykładu możemy zobaczyć, że problem tożsamości Kopciuszka, metamorficznej tożsamości Kopciuszka jest dla Gombrowicza problemem nie tylko żeńskiej tożsamości, jest to dla niego problem każdego i każdej. Każdy i każda czeka na księcia z bajki, ale przeważnie nie może się doczekać, i ten niewątpliwy książęcy deficyt wiąże się z dramatycznym ograniczeniem i zawężeniem pola metamorficznej, miłosnej przemiany. Erotyzm jest dla Gombrowicza faktem przede wszystkim kulturowym, społecznym, twórczym, któremu natura dostarcza tylko paru danych. Dlatego dosłowny, biologiczny Gwałciciel (taki, jakim jest Ojciec - król Ignacy) jest mordercą, i niczym więcej. Przez niego właśnie, Ojca i Króla, który kiedyś już zgwałcił i zabił jedną Cimcirymci, Iwona zostanie ostatecznie zadławiona⁸.

Obecność kiczu, tandety, skrajnej chybotliwości stylistycznej, tkwiące w sposobach opowiadania tej historii (historii Kopciuszka), wcale nie są przypadkowe i wiążą się z głównym tematem: z dziwnością sposobu istnienia ludzkiej tożsamości, będącej ruchliwą nierównowagą tego, co dane i tego, co zdobyte, tego, co narzucone i tego, co zrobione samemu; tożsamością która jest ciągle ponawianą próbą pogodzenia się z własną narzuconą przez nie wiadomo co, obcością.

„Inne panienki skaczą". O Iwonie i księciu Filipie...    261

II. Drugie zaduszenie

Ani Iwona, ani książę nie pojawiają się znikąd i otacza ich świat, którego spoiÓb istnienia całkiem dobrze tłumaczy, dlaczego pierwsza zostaje zadławiona, a drugi grzecznie wraca do tego, czego właiciwie nie chce. Posłuchajmy przez chwilę dialogu ciotek Iwony:

I    CIOTKA {Jo hmmy): Dlaczego wczoraj na zabawie nie ruszałaś nogą, dziecko drogie?

II    CIOTKA: Dlaczego nikt się tobą nie zainteresuje? Czy myślisz, że to dla nas przyjemne? Wszystkie nasze ambicje samicze umieściłyśmy w tobie, a ty nic... Dlaczego nie jeździsz na nartach?

I CIOTKA: Dlaczego nie skaczesz o tyczce? Inne panienki skaczą..,?

Ostatnia - doprowadzająca do absurdu usportowienie młodych dziewcząt § wypowiedź ciotki I ujawnia fakt niezwykle ważny dla świata przedstawionego komedii: znaleźliśmy się w święcie, w którym panny na wydaniu już nie biorą lekcji muzyki, rysunków, francuskiego, tylko uprawiają sporty. Ciągle istnieje rynek matrymonialny i istnieją panny na wydaniu, lecz nie ma już obłudnej otoczki .duchowej”, którą obwt-jały się niegdyś potencjalne oblubienice; teraz występują swoiście nagie i cielesne, skoro na rynku erotycznym i matrymonialnym sprzedaje się ciało, .inwestuje się" w dało. Wydatkowanie odbywa się na obszarze, z którego ma się zamiar ciągnąć zyski, lam gdzie siejesz, tam zbierasz. Jest co świat przestrzeni ograniczonej, policzalnej i całkowicie uporządkowanej, w której istnieją oddzielne i precyzyjnie określone reguły H każdej dziedziny życia. Gombrowicz daje wielokrotnie karykaturalne wręcz opisy całko-witej dosłowności, niemetaforyczności reguł i wyobrażeń tego świata:

Królowa: Przede wszystkim proszę z taktem (Jo Iwony). Może pani zechce obejrzeć camco drzewo.*®

Erotyzm ma tu swoje uprzywilejowane, wyeksponowane, ale jednocześnie zafik-sowane, usztywnione miejsce w rzeczywistości społecznej i międzyludzkiej. Nie zjawia się już incognito, przebrany za coś innego niż jest naprawdę. W świede skurczu, w święcie dosłowność, nastąpił zanik swobodnego przepływu przemian. Erotyzm w pełnym świetle, bez śladu niedomówień zajął swoje ważne, może najważniejsze miejsce obok studiów na wydziale budowy kotłów i gry w brydża. .To kwestia podziału pracy" -mówi Cyprian. Dla niektórych co kwestia podziału śmierd. Jest to świat pragmatyzmu i trzeźwości, z którego pełne obłudy lekcje muzyki i rysunku zostały usunięte z niezwykłą konsekwencją. Razem z nimi sfera zwana duchową, zdefiniowana jako obłudna obsłona cielesności. Muzyka pojawiająca się w komedii nie jest więc nawet ornamentem zdobiącym uroczystość dworskie (zaledwie dwa razy rozlegają się crąbyX literatura pojawia się pod postacią lirycznego słowocoku królowej Małgorzaty. W co miejsce, w miejsce definiowane teraz jako czas rozrywek, pojawił się ocean gier i one starannie uporządkowane i wydzielone dziflłglngfej Królewscy rodzice pytają Filipa z wyrzutem: