P1030219

raczej sposób patrzenia na pojęcie biedy niż alternatywę «liu niego. Poza tym, jest to wielowymiarowa perspektywa, mogąca objąć swoim zasięgiem podziały społeczne, które były tematem poprzedniego rozdziału, a tym samym może przyczynić się do powiązania podejścia analitycznego z polityką społeczną, za czym się tu opowiadam.

Pojęcie wykluczenia społecznego

„Wędrtąjące pojęcie”

Teoretyczne korzenie pojęcia wykluczenia społecznego tkwią w klasycznej socjologii. W pracach Maxa Webera pojęcie to odnosiło się do sposobów, w jakie grupy mogą, dzięki procesowi „zamknięcia społecznego”, zagwarantować sobie pewne przywileje oraz utrzymywać je kosztem tych, którzy różnią się od członków tych grup (Berting i Villain-Gandossi, 2001). Kryjące się za tym zainteresowanie integracją oraz spójnością społeczną utożsamiane było z teoretycznym stanowiskiem Emile’a Durkheima oraz Roberta K. Mertona (Levitas, 1998; Born i Jensen, 2002). Natomiast pojawiąjące się w niektórych ujęciach położenie nacisku na odmowę praw obywatelskich, politycznych oraz społecznych należy do tradycji wywodzącej się od T. H. Marshalla.

Jednak współczesne zastosowanie pojęcia wykluczenia społecznego ma raczej sens polityczny aniżeli socjologiczny, w przeciwieństwie do jego pierwotnego użycia (Dały i Saraceno, 2002), Zazwyczaj początków tej koncepcji doszukuje się we Francji, gdzie została ona po raz pierwszy zastosowana w latach 70. oraz na początku lat 80. w odniesieniu do szeregu zmarginalizowa-nych grup, które nie zostały „wyłapane” przez francuski system opieki społecznej (Evans, 1998). Wraz ze wzrastającym bezrobociem oraz rozszerzaniem się ubóstwa na nowe grupy społeczne, pojęcie to zostało zastosowane szerzej (jednakże nie powszechnie) do analizy procesów dezintegracji społecznej oraz warunków niepewności (Martin, 1996; Choffś, 2001). Dla niektórych badaczy tendencje te, wraz z załamaniem się systemu zabezpieczeń społecznych, oznaczały, iż wykluczenie społeczne stanowi Jakościowo nowe zjawisko” (Raveaud i Salais, 2001: 48). Termin został przyjęty przez Komisję Europejską pod koniec łat 80., częściowo po to, aby zmniejszyć niechęć niektórych członków rządów do stosowania słowa „ubóstwo” (Borghman, 1997; Veit--Wilson, 1998). Dzisiaj jest ono silnie obecne w dyskursie Unii Europejskiej, a „walka z wykluczeniem” była jednym z celów polityki społecznej określonych przez Traktat Amsterdamski z 1997 roku. Na szczycie w Lizbonie w 2000 roku ustalono porozumienie dotyczące „otwartej metody koordynacji” działań na rzecz społecznego włączania (inkluzji) (Mayes i in., 2001).

Pojęcie to zostało przyjęte, choć z różnym entuzjazmem, w krąjach członkowskich (R. Atkinson i Davoudi, 2000). Bardziej zasłynęło przyjęcie go przez rząd brytyjski kierowany przez „nową” Partię Pracy, która natychmiast po przejęciu władzy w 1997 roku powołała w swoim rządzie Jednostkę ds. Wykluczenia Społecznego. Jest to rzadki w ostatnich latach przypadek przyjęcia przez rząd brytyjski raczej europejskiego niż amerykańskiego dyskursu polityki społecznej, ponieważ koncepcja wykluczenia społecznego nie cieszyła się jak dotąd zbytnią popularnością w Stanach Zjednoczonych. Mimo że nie jest ono jeszcze powszechnie stosowane na Południu, poczyniono pewne próby „opracowania pojęcia, które nie byłoby eurocentryczne, lecz odnosiłoby się do całego świata, z jego szerokim wachlarzem lokalnych rozwiązań”, jako że „wykluczenie społeczne występuje we wszystkich społeczeństwach, lecz ma różne znaczenie oraz przejawia się w różnych formach” (Gore i Figueiredo, 1997; 3, 8)².

Paradygmaty i dyskursy

Nawet wyłącznie w kontekście europejskim, znaczenie przypisywane wykluczeniu społecznemu odzwierciedla odmienne konteksty kulturowe, ekonomiczne i instytucjonalne, inne tradycje polityczne i socjologiczne, a także dominujące i krytyczne stanowiska polityczne oraz intelektualne (SOSTRIS, 1997). Te rozmaite odmiany znajdują z kolei odzwierciedlenie w przemianach dyskursów dotyczących wykluczenia społecznego stosowanych w Unii Europejskiej (R. Atkinson i Davoudi, 2000). Typologie rozwinięte przez Hilary Silver i Ruth Levitas pomagają zrozumieć ich wielorakie znaczenia.