P1060885 (2)

20 Co to jest fleksja >

1.5. Fleksja a składnia. Fleksja a semantyka

Warto zadać pytanie: po co wyrazy się odmieniają? Zajmiemy się nim systematycznie w rozdziałach 9 i 10, ale już teraz zauważmy, że różnice między formami jednego wyrazu mogą być w języku wykorzystywane dwojako. Niektóre są istotne dla budowy zdania. Na przykład różne czasowniki mogą wymagać dopełnienia w określonym przypadku, dzięki czemu łatwo rozpoznać, który z rzeczowników obecnych w zdaniu jest dopełnieniem danego czasownika. Pogwałcenie takich wymagań prowadzi do błędu w budowie zdania, por. stosować nowoczesne metodV i używać nowoczesnych metod, ale nie *ut.ywać nowoczesne metody. Inne różnice między formami tego samego wyrazu mają charakter przede wszystkim znaczeniowy, np. formy dom, pies, człowiek itp. informują zasadniczo

0    jednym obiekcie, a formy domy, psy, ludzie itp. - o wielu obiektach.

Jak widać, zróżnicowanie form odmiany wyrazów ma związek z budową zdania

1    z jego znaczeniem. Można powiedzieć, że fleksja służy zarówno składni, jak i semantyce. Niektóre kategorie odmiany wyrazów, np. przypadek rzeczownika, mają charakter przede wszystkim składniowy, inne zaś, np. liczba rzeczownika, mają charakter głównie semantyczny. Opis składniowych i semantycznych fonkcji poszczególnych kategorii fleksyjnych - takich, jak przypadek, liczba, osoba, czas czy tryb - jest ważnym zadaniem paradygmaty ki fleksyjnej. Można powiedzieć, że kategorie fleksyjne to kryteria, według których dzielimy formy danego wyrazu, np. na mianownikowe, dopełniaczowe, celownikowe itd. albo na pojedyncze i mnogie, albo na pierwszo-, drugo- i trzecioosobowe. Można też kategorię fleksyjną

_utożsamiać z podziałem form wyrazowych danej części mowy, przeprowadzonym ze

Ćw. 7 względu na ich budowę oraz ich funkcje składniowe i semantyczne.

Ważniejsze terminy

Fleksja - dział języka obejmujący zjawiska związane z odmianą wyrazów. Także dział gramatyki, którego przedmiotem są te zjawiska.

Paradygmatyka fleksyjną - dział fleksji obejmujący podział form wyrazowych między wyrazy i uporządkowanie form w paradygmatach.

Syntagmatyka fleksyjną - dział fleksji obejmujący budowę form wyrazowych.

Deklinacja - dział fleksji obejmujący odmianę rzeczowników, przymiotników, liczebników i innych wyrazów odmiennych przez przypadki.

Koniugacja - dział fleksji obejmujący odmianę czasowników.

Forma wyrazowa - jedna z form, w jakich występuje wyraz odmienny, a także jedyna forma, w jakiej występuje wyraz nieodmienny. Poszczególne formy mogą różnić się swoją funkcją gramatyczną lub znaczeniem.

Forma kanoniczna - wybrana forma wyrazu używana jako jego nazwa i jako hasło w słowniku.

Wyraz - pojęcie wieloznaczne; w znaczeniu używanym w tej książce wyraz jest jednostką słownikową, której odpowiada pewna liczba form wyrazowych.

Kategorialność - własność niektórych jednostek językowych polegająca na tym, że są one tworzone od całych kategorii innych jednostek, bez wyjątków lub prawie bez wyjątków. Służy m.in. jako kryterium oddzielenia fleksji od słowotwórstwa.

Morfologia - dział gramatyki obejmujący zagadnienia fleksji i słowotwórstwa.

Kategoria fleksyjną - podział form wyrazowych danej części mowy, przeprowadzony ze względu na ich budowę oraz ich funkcje składniowe i semantyczne

Uwaga: dokładniejsza charakterystyka terminów: wyraz, forma wyrazowa i kategoria fleksyjną jest zawarta w rozdziale 2.

Ćwiczenia

1.    Wymień wszystkie formy wyrazu pies. Policz, ile ich jest. Ile wśród nich jest form różnych co do kształtu, a ile jednakowych? Wykonaj to samo polecenie dla wyrazu piesek. Wskaż wszystkie podobieństwa i różnice w odmianie wyrazów pies i piesek, biorąc pod uwagę zarówno budowę ich form, jak i rozkład oraz liczbę form równo-kształtnych.

2.    Czy następujące słowa reprezentują pojedyncze formy wyrazowe, czy połączenia form: zróbże, nuże, noże, małoż, jakoż, wieszli, jeśli, jeśliś, abym, glodniście, trzynaście, ktośl (np. Ktoś tu byś), ktoś2 (np. Ktoś ty?), ktokolwiek, gdziekolwiek, doń, dłoń?

3.    Sprowadź do formy kanonicznej każdą z następujących form wyrazowych: nóg, ód, ciem, weźmie, zeklnie, śnie, tchu, tnie, szedł, powinniśmy, godzien, przeze.

4.    Jak sądzisz, dlaczego niektóre słowniki podają hasła ciężarna, zamężna, wysokomleczna, a nie ciężarny, zamężny, wysokomleczny? Czy taka praktyka jest uzasadniona?

5.    Jak sądzisz, dlaczego niektóre słowniki objaśniają osobno hasła dobry i lepszy, a inne tylko odsyłają hasło lepszy do hasła dobry?

6.    Czy intensyfikacja przymiotników według wzoru mały - malutki może być uważana za zjawisko fleksyjne?

7.    Używając wyrazów pan, zabić, lew, ułóż tyle poprawnych gramatycznie zdań, ile potrafisz. Każdego wyrazu możesz użyć tylko raz, ale za to w różnych formach fleksyjnych.

Tematy do dalszych studiów

Zastanów się nad pojęciem kategorialności, które jest podstawą rozdziału fleksji od słowotwórstwa.

1.    Wskaż przykłady form fleksyjnych, które nie są tworzone w pełni kategorialme.

2.    Wskaż kilka kategorii derywatów słowotwórczych, które są prawie kategorialne, i takich, które są mało kategorialne.

3.    Pomyśl o sposobie mierzenia kategorialności, tak by można było ją wyrażać liczbowo. Pomocny będzie Indeks a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego oraz Schematyczny indeks a tergo polskich form wyrazowych Jana Tokarskiego (1993). Może ci się też przydać Komputerowy słownik języka polskiego, który pozwala wybrać wyrazy hasłowe o określonym zakończeniu.