P1070337 (2)

litych, fizycznych związków krwi^,0, ale bliskość cech charakterystycznych porównywanych zjawisk. Naturalnie zdarzają się jeszcze istotniejsze modyfikacje wartości znaczeniowej przymiotnika po jego przesunięciu do sfery słownictwa abstrakcyjnego. Błahy miał kiedyś treść "niedobrej, marnej jakości’’, np. „Piwo z otrąb smaku błahego, jednak lepsze niż woda”. Syr. 998; „Pod błahym drzewkiem, które bardzo mały cień dawało, chiał usiąść”. Górn. Sen. 380, L. Dzisiejsza treść jest wynikiem przesunięcia dominanty w pierwotnym znaczeniu: 'mamy, nędzny’, a więc "taki, do którego nie należy przywiązywać wagi, nieistotny’.

Podobnie jak w kategorii rzeczowników, i wśród przymiotników doko-~ nują się przesunięcia poszczególnych jednostek do sfery słownictwa związanego z dziedziną uczuć. Przymiotnik oznaczający jakąś cechę fizyczną,

¹ postrzegałną wzrokowo, zaczyna się wtórnie odnosić do dyspozycji psychicznych, a ściślej jeszcze — uczuciowych człowieka. Tkliwy miał I w XVIII w. dwa znaczenia konkretne: czynne "odczuwający dotknięcie, wrażliwy na dotknięcie’ — i bierne: "mocno odczuwany, dotkliwy’, np. „Trwożę się coraz bardziej; serce tkliwiej boli". Teat. 45 d, L; „Najtkliwsza męka dla człowieka”. Nieme. Różne 429, Dor. Także antonim przymiotnika tkliwy — formacja zaprzeczona — miał treść konkretną, fizyczną: "nie dający się dotknąć, nietykalny’: „Nad twym złotem ziewasz i tak właśnie ochraniasz go, jak jakie świętości nietkliwe". Zab. VIII, 2, 1773, Dor. Już w znaczeniu przenośnym, oznaczając dyspozycje emocjonalne człowieka, przymiotnik tkliwy miał początkowo zakres rozległejszy od współczesnego, znaczył ogólnie 'nieobojętny na co’, 'wrażliwy na co, co nawet znajdowało odbicie we właściwej mu konstrukcji składniowej: tlcli-toy na co; por. „Byli oni bardzo tkliwi na wysoki żołd". Chłęd. Odr. 250; ..Miała słuch tkliwy na brzmienie głosów ludzkich”. Orzeszk. Pieśń 250, Dor. Odcień współczesny; 'skłonny do wzruszeń, czuły, troskliwy' ukształtował się zapewne w określonycń Jjontekstach, np. tkliwy na czyjeś cierpienie, nieszczęście itp. („Tkliwy na cierpienia ludzi, nie miał w sobie ani zawziętości, ani zemsty”. Sniad., cyt. SW).

Ciekawy łączył się w staropolszczyźnie wyrazistym związkiem motywacyjnym z czasownikiem ciekać używanym w znaczeniu szybko biec, pędzić, gnać’¹¹ — i odpowiednio do tego miał znaczenie "szybko biegnący, chyży, rączy’,np. „Tchórz ma nogi ciekawe". Klon. Wor. 3; „Hordymec zrażony próżno ciekawe rozpuszcza zagony”. Tward. Miso. 64, L. Warto

¹⁰    Ale w osiemnastowiecznym tekście prawniczym czytamy jeszcze: „Pokrewni (...) ci się rozumieją, którzy od jednej osoby albo szczepu początek przez urodzenie biorą”. Ostr. Pr. Cyw. 1, 178, L.

¹¹    Por. staropolski wyraz ciekacz, zapisany około 1500 r. (Erz. 9, SI. Stp.) w serii synonimów biegun, kursor. Jeszcze Trembecki używał czasownika ciekać w znaczeniu ‘pędzić’’: „Obejrzy się, az tu doń obces ogar leci, nie bardzo dalej psiarnia cieką rozpuszczona”. Bajki, 6, Dor.

też przypomnieć frazeologizm ciekawy czas 'szybko upływający ; „Nikt umrzeć nie ma, aż w ciekawym Czesie śmierć koniec pożądanej chorobie przyniesie”. Pot. Pocz. 555, L. W rozwoju znaczeniowym przymiotnika ciekawy powtarza się to samo zjawisko, na które zwracaliśmy uwagę, analizując wyraz tkliwy: początkowy zakres słowa w użyciach przenośnych był szerszy niż dziś. Ciekawy znaczył mianowicie ''szybki, poryw- /, czy, popędliwy’ („W postępkach swoich zawsze był ciekawy”. Troć), a tak-* 'y że 'bystry, przenikliwy’ („Darmo co przed tak ciekawym umysłem ukryć”.

Oss. Wyr., L.). Dalsza specjalizacja tego właśnie Odcienia dała początek treści współczesnej 'dociekliwy, chcący coś wiedzieć’.

Podobne źródło ma dzisiejsza funkcja semantyczna wyrazu popędtitoy. Pierwotnie również on znaczył "szybko się poruszający, szybko biegnący’ („Popędliwsza nad wiatry”. Otw. Ow. 545, L). Jeszcze u schyłku XIX w., mimo stabilizacji wyrazu w nowym, „psychologicznym” znaczeniu 'skłonny do szybkich i gwałtownych reakcji’ używano go nadal jako określenia tempa ruchu fizycznego: „Bieg jej był szybki i popędliwy". Krasz. Chata I—II, 237, Dor.

W pewnym sensie przeciwstawny znaczeniowo wyrazowi popędliwy przymiotnik obojętny Linde opatruje definicją: ‘co z óbojej strony jętym być może’. Przykłady zaś ilustrujące hasło wskazują na to, że w użyciach starszych, np. siedemnastowiecznych, wyraz odnosił się do właściwości zmysłowych, fizycznych: „obojętny garniec” L; „Miecz obojętny przypa-sał do boku”. Tward. Wł. 171, L 'dający się uchwycić z obu stron’; „Cen-taurowie postaci mieli obojętne”. Chrośc. Luc. 186, L “złożone z dwu części, dwoiste’. Ogólna treść 'ujmowany z dwóch stron’, odniesiona do sfery zjawisk psychicznych, przybierała kilka szczegółowych odcieni; np. 'dwuznaczny’ („Słowa obojętne i dwojako znaczące”. Karp. 2, 69; „Sens w piśmie wątpliwy i obojętny”. Kłok. Turk. 148, L), “niezdecydowany, wahający się’ („Była potyczka zapalczywa, lecz przez kilka godzin obojętna i niepewna.”. Nar. Hist. 2, 379; „Długo się obojętnie chwiali, nie mogąc sobie pewnej dać rady”. Pilch. Sali. 71, L.). Knapiusz dwojako interpretuje połączenie człowiek obojętny, przypisuje mu zarówno znaczenie dodatnie 'człowiek łatwy w obejściu, dostosowujący się do każdego, elastyczny, dyplomata’, jak też treść o dominancie ujemnej; 'obłudnik, pochlebca, człowiek dwulicowy’. Jeszcze inny odcień szczegółowy — 'bezstronny, nie zainteresowany’ — stanowił już bezpośrednie ogniwo łączące starsze znaczenie “ujmowany z obu stron’ i dzisiejszą treść 'nie dbający o co, nie interesujący się czym, chłodny uczuciowo’.

I jeszcze dwa przymiotniki, które oznaczają nie tyle naturalne niejako właściwości emocyjne człowieka lub jego zachowania, ale raczej skłonności przypisywane mu i odpowiednio oceniane przez otoczenie; chodzi o wyrazy wzniosły i poziomy (por. wzniosłe i poziome pobudki, wzniosły

87

7 — Rozwój semantyczny