P1070337

stych. fizycznych związków krwi ^,B. ale bliskość cech charakterystycznych porównywanych zjawisk. Naturalnie zdarzają się Jeszcze istotniejsze modyfikacje wartości znaczeniowej przymiotnika po jego przesunięciu do sfery słownictwa abstrakcyjnego. Błahy miał kiedyś treść niedobrej, marnej jakości', np. „Piwo z otrąb smaku błahego, jednak lepsze niż woda" Syr. 998. „Pod błahym drzewkiem, które bardzo mały cień dawało, chlał usiąść". Górn Sen. 390, L. Dzisiejsza treść jest wynikiem przesunięcia dominanty w pierwotnym znaczeniu: marny, nędzny’, a więc taki, do którego nie nałoży przywiązywać wagi. nieistotny’.

Podobnie jak w kategorii rzeczowników, i wśród przymiotników dokonują się przesunięcia poszczególnych jednostek do sfery słownictwa związanego z dziedziną uczuć. Przymiotnik oznaczający jakąś cechę fizyczną, J postrzega Iną wzrokowo, zaczyna się wtórnie odnosić do dyspozycji psychicznych, a ściślej jeszcze — uczuciowych człowieka Tklituy miał w XVIII w. dwa znaczenia konkretne: czynne odczuwający dotknięcie, wrażliwy na dotknięcie’ — i bierne: 'mocno odczuwany, dotkliwy*, np. ..Trwożę się coraz bardziej; serce tkliwiej boli”. Teat. 45 d, L; „Najtkliwsza męka dla człowieka’’. Nieme. Różne 429, Dor. Także antonim przymiotnika tkliwy — formacja zaprzeczona — miał treść konkretną, fizyczną: nie dający się dotknąć, nietykalny': „Nad twym złotem ziewasz i tak właśnie ochraniasz go, jak jakie świętości nie tkliwe". Zab. VIII, 2, 1773, Dor. Już w znaczeniu przenośnym, oznaczając dyspozycje emocjonalne człowieka, przymiotnik tkliwy miał początkowo zakres rozleglejszy od współczesnego, znaczył ogólnie nieobojętny na co*. Wrażliwy na co’, co nawet znajdowało odbicie we właściwej mu konstrukcji składniowej: tkliwy na co; por. „Byli oni bardzo tkliwi na wysoki żołd". Chłęd. Odr. 250; „Miała słuch tkliwy na brzmienie głosów ludzkich”. Orzeszk. Pieśń 250, Dor Odcień współczesny; skłonny do wzruszeń, czuły, troskliwy* ukształtował się zapewne w określonych kontekstach, np. tkliwy na czyjeś cierpienie, nieszczęście itp. („Tkliwy na cierpienia ludzi, nie miał w sobie ani zawziętości, ani zemsty”. Sniad., cyt. SW).

Ciekawy łączył się w staropolszczyżnie wyrazistym związkiem motywacyjnym z czasownikiem ciekać używanym w znaczeniu 'szybko biec, pędzić, gnać’ ⁿ — i odpowiednio do tego miał znaczenie szybko biegnący, chyży, rączy .np „Tchórz ma nogi ciekawe”. Klon. Wor. 3; „Hordyniec zrażony próżno ciekawe rozpuszcza zagony”. Tward. Misc. 64, L. Warto

*• AU.- w Osiemnastowiecznym tekście prawniczym czytamy jeszcze: „Pokrewni (...) ci się rozumieją, którzy od jednej osoby albo szczepu początek przez urodzenie biorą". Ostr. Pr. Cyw i, 17«. L.

^u Por. staropolski wyraz ciekacz, zapisany około 1500 r. (Erz. 9. Sł. Stp.) w serii synonimów biegun, kursor. Jeszcze Trembecki używał czasownika ciekać w znaczeniu pęozić’: „Obejrzy się. az tu doń obce* ogar lecu me bardzo dalej psiarnia cieką rozpuszczona". Bajki, 6. Dor.

też przypomnieć frazeologiem ciekawy czat ‘szybko upływający ; ..Nikt umrzeć nie ma. aż w ciekawym czesie śmierć koniec pożądane) chorobie przyniesie". Pot. Pocz. 555, L. W rozwoju znaczeniowym przymiotnika rtekowy powtarza sie to samo zjawisko, na które zwracaliśmy uwagę, analizując wyraz tkliwy: początkowy zakres słowa w użyciach przenośnych był szerszy niż dziś. Ciekawy znaczył mianowicie 'szybki, porywczy. popęd li wy’ („W postępkach swoich zawsze był ciekawy" Troć), a tak-.*' ze bystry, przenikliwy* (..Darmo co przed tak ciekawym umysłem ukryć”.

Oss Wyr.. L.) Dalsza specjalizacja tego właśnie Odcienia dała początek treści współczesnej 'dociekliwy, chcący coś wiedzieć*.

Podobne źródło ma dzisiejsza funkcja semantyczna wyrazu popędittey. Pierwotnie również on znaczył szybko się poruszający, szybko biegnący' (..Popęd li wszą nad wiatry". Otw. Ow. 545, L). Jeszcze u schyłku XIX w., mimo stabilizacji wyrazu w nowym. ..psychologicznym" znaczeniu skłonny do szybkich i gwałtownych reakcji’ używano go nadal jako określenia tempa ruchu fizycznego: „Bieg jej był szybki i popędliwy". Krasz. Chata I—II. 237, Dor.

W pewnym sensie przeciwstawny znaczeniowo wyrazowi popędltwy przymiotnik obojętny Linde opatruje definicją: co z obojej strony jętym być może*. Przykłady zaś ilustrujące hasło wskazują na to, że w użyciach starszych, np. siedemnastowiecznych, wyraz odnosił się do właściwości zmysłowych, fizycznych: „obojętny garniec" L; „Miecz obojętny przypa-sał do boku". Tward. Wł. 171, L dający się uchwycić z obu stron’; „Cen-taurowie postaci mieli obojętne". Chrośc. Luc. 186, L złożone z dwu części, dwoiste'. Ogólna treść 'ujmowany z dwóch stron', odniesiona do sfery zjawisk psychicznych, przybierała kilka szczegółowych odcieni; np. dwuznaczny* („Słowa obojętne i dwojako znaczące". Karp. 2, 69; „Sens w piśmie wątpliwy i obojętny". Kłok. Turk. 148. L), "niezdecydowany, wahający się* („Była potyczka zapalczywa, lecz przez kilka godzin obojętna i niepewna.". Nar. Hist. 2. 379; „Długo się obojętnie chwiali, nie mogąc sobie pewnej dać rady". Pilch. Sali. 71, L.). Knapiusz dwojako interpretuje połączenie człowiek obojętny, przypisuje mu zarówno znaczenie dodatnie 'człowiek łatwy w obejściu, dostosowujący się do każdego, elastyczny, dyplomata', jak też treść o dominancie ujemnej; 'obłudnik, pochlebca. człowiek dwulicowy \ Jeszcze inny odcień szczegółowy — bezstronny, nie zainteresowany' — stanowił już bezpośrednie ogniwo łączące starsze znaczenie ujmowany z obu stron' i dzisiejszą treść nie dbający o co, nie interesujący się czym, chłodny uczuciowo’.

I jeszcze dwa przymiotniki, które oznaczają nie tyle naturalne niejako właściwości emocyjne człowieka lub jego zachowania, ale raczej skłonności przypisywane mu i odpowiednio oceniane przez otoczenie; chodzi o wyrazy wzniosły i poziomy (por. wzniosłe i poziome pobudki, wzniosły

97

7 — HoawóJ ««m*ntyc*ny