P1070596

relacji ih>wetwórczQ*wtnantycznych; 2) jaki jest kierunek wywoływanych przez nie zmian znaczeniowych.

Jeśli chodzi o kwestię pierwszą, można stwierdzić, że izolacja wyrazu : właściwych mu dotychczas związków motywacyjnych jest na ogół — ośli chodzi o słowa rodzime — zjawiskiem krótkotrwałym. Zleksykalizo-wmny element wchodzi bowiem w* nowe reiacje, bądź stając się sam podstawą słowotwórczą, bądź nawiązując więzi wtórne, tj. podlegając remotywacji. Czasem będzie to tzw. etymologia ludowa czy naiwna, tj. "Hłrzucenie słowu nowych, nie mających żadnego uzasadnienia genetycznego związków motywacyjnych na podstawie jego podobieństwa dźwiękowego do innych wyrazów (por. krewki — krew, s. 37). Nie jest to jednak zjawisko typowe dla słownictwa swojskiego; zachodzi ono raczej w dziedzinie pożyczek ^7s. Natomiast remotywacja rodzimych wyrazów po-dzielnych polega na swoistej „odbudowie” paradygmatów słowotwórczych zrujnowanych wskutek ubytków słownikowych lub radykalnych zmian semantycznych. Dokonuje się to w drodze związania derywatu z nową podstawą obraną jednak nie całkowicie dowolnie, lecz rzeczywiście się z nim kojarzącą związkiem pokrewieństwa etymologicznego. Na przykład przymiotnik towarzyski został utworzony od rzeczownika towarzysz i miał dawniej zgodny z tą zależnością słowotwórczą zespół znaczeń. Występował więc w treści czysto relacyjnej 'związany z towarzyszem' („Chorągiew (...) towarzyska złamała wkrótce nieprzyjaciela”. Sienk. Wołod. III, 169 — złożona z towarzyszy (pancernych)'; „Towarzysz (...) kawalerii narodowej (...) nosił mundur towarzyski aż do roku 1793”. Czartk. Tulcz. 86, Dor.) oraz w kilku odcieniach jakościowych, np. 'sprzymierzony' (u Kna-piusza; „towarzyskie miasto”), 'przyjazny' („Wiele z nim i towarzysko mówił". Baz. Hist. 97, L), 'przyjacielski' („Pisaliśmy do papieża towarzyskie listy”. Hrbst. Art. 154, L). Z ostatnio wymienionej treści wywodzi się zapewne odcień 'familiarny, poufały', charakteryzujący zwłaszcza konstrukcję towarzyski z kim albo towarzyski komu: „Był święty Filip bardzo wdzięczny i towarzyski Panu Jezusowi, mając u niego bezpieczność nad innych”. Sk. Zyw. 269, L. Dziś towarzyski motywowany jest związkiem z rzeczownikiem towarzystwo i ma odpowiedni do tego „profil semantyczny”; znaczy więc związany z towarzystwem' (życie towarzyskie, gry towarzyskie, kodeks towarzyski), lubiący towarzystwo’

^:i Por. np. skojarzenie wyrazu szarpie z szarpaniem, podczas gdy jest to pożyczka (rai.cuska (charpie). Oczywiście wtórne etymologie, oparte na brzmieniowym podobieństwie wyrazów, bywają niekiedy przypisywane i elementom swojskim; por. przykłady wietrzeć, sprośny, modrzew, o których była mowa wcześniej (s. 8, 22, 38) Stosunkowo często wtórnej interpretacji etymologicznej podlegają składniki stałych ti azeologizmów, które stały się archaizmami powodującymi nie zrozumiałość ca-icgo związku; por. nowsze drzeć z kimś koty zamiast drzeć z kim kuty 'kości' albo częste dziś Nie bidzie z tej rdzy mąki z dawnego Nie będzie z tej rży mąki i. lego żyta'.

{towarzyski człowiek) Itp; zapewne ogniwem przejto łow rr. '*■ P^r<**• zmiany motywacji przymiotnika stał su; od< ioń tpohcrny*, który bind*

(za Knnpiu.szcm) definiuje następująco: 'towarzyszom spólny. do towarzyszów, czyli towarzystwa należący*. Treść ta Jest bardzo typowa dln dziewiętnastowiecznych użyć wyrazu”, może wic- naby-.de przez niego wtórnych związków motywacyjnych przypada właśnie :ia ten okres

W tym samym tcź mniej więcej czasie nastąpiło słowotwórcze przewartościowanie przymiotnika błędny, który w wielu J< zeza przykładach dziewiętnastowiecznych znaczy błądzący’⁷¹, ma więc treść motywowaną przez czasownik błądzić, a nie — jak dzisiaj — przez rzeczownik błąd.

O kwestii drugiej — kierunku przeobrażeń semantycznych związanych z leksykalizacją wyrazu — była już mowa wc7.eśniej (por. s. 72, 85 162). tu więc wypadnie jeszcze raz przypomnieć niektóre ustalenia. Zatarc-motywacji słowotwórczej wyrazu często przekształca jednocześnie jego znaczenia metaforyczne na nominatywne Siarczysty znaczy dziś po prostu bardzo silny' (np. mróz, policzek), rzadko juz pełen temperamentu’ (siarczysty chłopak). Żaden z tych odcieni nie jest jednak zależny od budowy słowotwórczej wyrazu (siarczysty < siarka). Zatraciły om • nam c-ter przenośny, żywy wówczas, gdy przymiotnik był wyrazistą, podzielną formacją o znaczeniu podstawowym całkowicie odpowiadającym strukturze: zawierający dużo siarki' (np. „kamienie siarczyste”. Kluk K p 1 219, „kąpiel siarczysta”. L itp.).

Procesy leksykalizacyjne sprzyjają melioracji znaczenia wyrazu jeśli jego związki genetyczne były przyczyną towarzyszącego mu zabarwienia ujemnego. Przymiotnik błahy, który Bruckner (SE) łączy etymologicznie z wyrazem błazen, po leksykalizacji wyzbył się swej intensywnie ujemnej treści 'podły, nikczemny’ („Od błahego pospólstwa zawołany Augustem’

Sk. Dz. 268) lub 'lichy, nędzny (por. s. 96) i zyskał odcień neutralny 'nieważny, drugorzędny’. Oczywiście zmiany leksykalizacyjne mogą także wpłynąć na intensyfikację treści wyrazu, ale zwykle również v. kierunku dodatnim; np. przymiotnik przyjemny znaczył pierwotnie dający się przyjąć’, a więc raczej 'tolerowany . dziś natomiast wyraża tr-.sć ‘przyjmowany chętnie’, zatem miły, wdzięczny, dający zadowolenie'⁷³

Leksyka lizać ja staje się też niejednokrotnie podłożem zjawiska zmiany dominanty semantycznej wyrazu. Znikomy znaczy dziś bardzo mały, mi-

⁷¹ „Zwykle u nas naukę historii zaczynają zbyt wcześnie; dziecię. :. pojmując znaczenia przemian instytucji towarzyskich, nudzi się i żadnego postępu me czyni”. Ziem. Myśli 221; „Kto prawo obrazi, czyni zuchwalstwo, psuje umyślnie porządek towarzyski”. Brodź. Synon. 143, Dor.

⁷⁴ „Jeszcze daleko było do świtu i błędne tylko po brukach posuwały się dorożki". Krasz. Walery 153; „A ja, ptak błędny, z stargany mi siły — wracam w ojczyźnie poszukać mogiły". Rom. Popiel. 163. Dor.

» Może źródłem tej zmiany było eufemistyczne użycie wyrazu ^słabszego^- znaczeniowo na określenie rzeczy stanowiących źródło radości, zadowolę ia tpor. współczesne wyrażenia tego rodzaju: niczego Jobie, ujdzie zamiast prcyjtojn; pt«f-cn> itp.,’.

m