P1070596 (2)

relacji słowo twórczo-sema n tycznych; 2) jaki jest kierunek wywoływanych przez nie zmian znaczeniowych.

jeśli chodzi o kwestię pierwszą, można stwierdzić, że izolacja wyrazu z właściwych mu dotychczas związków motywacyjnych jest na ogół — jeśli chodzi o słowa rodzime — zjawiskiem krótkotrwałym. Zleksykalizo-wany element wchodzi bowiem w nowe relacje, bądź stając się sam podstawą słowotwórczą, bądź nawiązując więzi wtórne, tj. podlegając remotywacji. Czasem będzie to tzw. etymologia ludowa czy naiwna, tj. nSrzUCenie słowu nowych, nie mających żadnego uzasadnienia genetycznego związków motywacyjnych na podstawie jego podobieństwa dźwiękowego do innych wyrazów (por. krewki — krew, s. 37). Nie jest to jednak zjawisko typowe dla słownictwa swojskiego; zachodzi ono raczej w dziedzinie pożyczek ^7Z. Natomiast remotywacja rodzimych wyrazów po-dzielnych polega na swoistej „odbudowie” paradygmatów słowotwórczych zrujnowanych wskutek ubytków słownikowych lub radykalnych zmian semantycznych. Dokonuje się to w drodze związania derywatu z nową podstawą obraną jednak nie całkowicie dowolnie, lecz rzeczywiście się z nim kojarzącą związkiem pokrewieństwa etymologicznego. Na przykład przymiotnik towarzyski został utworzony od rzeczownika towarzysz i miał dawniej zgodny z tą zależnością słowotwórczą zespół znaczeń. Występował więc w treści czysto relacyjnej “związany z towarzyszem' („Chorągiew (...) towarzyska złamała wkrótce nieprzyjaciela”. Sienk. Wołod. III, 169 — "złożona z towarzyszy (pancernych)'; „Towarzysz (...) kawalerii narodowej (...) nosił mundur towarzyski aż do roku 1793”. Czartk. Tulcz. 86, Dor.) oraz w kilku odcieniach jakościowych, np. “sprzymierzony” (u Kna-piusza: „towarzyskie miasto”), ‘przyjazny” („Wiele z nim i towarzysko mówił”. Baz. Hist. 97, L), “przyjacielski” („Pisaliśmy do papieża towarzyskie listy”. Hrbst. Art. 154, L). Z ostatnio wymienionej treści wywodzi się zapewne odcień “familiarny, poufały”,' charakteryzujący zwłaszcza konstrukcję towarzyski z kim albo towarzyski komu: „Był święty Filip bardzo wdzięczny i towarzyski Panu Jezusowi, mając u niego bezpieczność nad innych”. Sk. Żyw. 269, L. Dziś towarzyski motywowany jest związkiem z rzeczownikiem towarzystwo i ma odpowiedni do tego „profil semantyczny”; znaczy więc “związany z towarzystwem” (życie towarzyskie, gry towarzyskie, kodeks towarzyski), “lubiący towarzystwo’

(towarzyski człowiek) itp.; zapewne ogniwem przejściowym w procesie zmiany motywacji przymiotnika stał się odcień 'społeczny , który Linde (za Knapiuszem) definiuje następująco: 'towarzyszom spoiny, do towarzyszów, czyli towarzystwa należący'. Treść ta jest bardzo typowa dla dziewiętnastowiecznych użyć wyrazu⁷³ może więc nabycie przez niego wtórnych związków motywacyjnych przypada właśnie na ten okres.

W tym samym też mniej więcej czasie nastąpiło słowotwórcze przewartościowanie przymiotnika błędny, który w wielu jeszcze przykładach dziewiętnastowiecznych znaczy 'błądzący'⁷⁴, ma więc treść motywowaną przez czasownik błądzić, a nie — jak dzisiaj — przez rzeczownik błąd.

' O kwestii drugiej — kierunku przeobrażeń semantycznych związanych z leksykalizacją wyrazu — była już mowa wcześniej (por. s. 72, 85, 162), tu. więc wypadnie jeszcze raz przypomnieć niektóre ustalenia. Zatarcie motywacji słowotwórczej wyrazu często przekształca jednocześnie jego Jgjjłczenia metaforyczne na nominatywne. Siarczysty znaczy dziś po prosty ‘bardzo silny' (np. mróz, policzek), rzadko już 'pełen temperamentu' uwrezysty chłopak). Żaden z tych odcieni nie jest jednak zależny od budowy słowotwórczej wyrazu (siarczysty < siarka). Zatraciły one charak-tel&żenośny, żywy wówczas, gdy przymiotnik był wyrazistą, podzielną fformacją o znaczeniu podstawowym całkowicie odpowiadającym strukturze: ‘zawierający dużo siarki' (np. „kamienie siarczyste”. Kluk. Kop. 1, 219; |kąpiel siarczysta”. L itp.).

KProcesy ₍leksykalizacyjne sprzyjają melioracji znaczenia wyrazu, jeśli jego |wiązki genetyczne były przyczyną towarzyszącego mu zabarwienia ujemnego. Przymiotnik błahy, który Bruckner (SE) łączy etymologicznie p^yrazem błazen, po leksykalizacji wyzbył się swej intensywnie ujemnej treści ‘podły, nikczemny' („Od błahego pospólstwa zawołany Augustem”. Sk. Dz. 268) lub lichy, nędzny' (por. s. 96) i zyskał odcień neutralny jfiieważny,* drugorzędny'. Oczywiście zmiany leksykalizacyjne mogą także wpłynąć na intensyfikację treści wyrazu, ale zwykle również w kierunku dodatnim; np. przymiotnik przyjemny znaczył pierwotnie dający się przyjąć’, a więc raczej 'tolerowany', dziś natomiast wyraża treść przyjmowany chętnie', zatem 'miły, wdzięczny, dający zadowolenie'"

^eksykalizacja staje się też niejednokrotnie podłożem zjawiska zmiany mominanty semantycznej wyrazu. Znikomy znaczy dziś 'bardzo mały, mi-

⁷¹ „Zwykle u nas naukę historii zaczynają zbyt wcześnie; dziecię, nie pojmując znaczenia przemian instytucji towarzyskich, nudzi się i żadnego postępu nie czyni”. Ziem. Myśli 221; „Kto prawo obrazi, czyni zuchwalstwo, psuje umyślnie porządek towarzyski”. Brodź. Synon. 143, Dor.    H

w „Jeszcze daleko było do świtu i błędne tylko po brukach posuwały się dorożki”. Krasz. Walery 163; „A ja, ptak błędny, z starganymi siły — wracam w ojczyźnie poszukać mogiły”. Rom. Popiel. 163 Dor.

w Może źródłem tej zmiany było eufemistyczne użycie wyrazu „słabszego' znaczeniowo na określenie rzeczy stanowiących źródło radości, zadowolenia (por. współczesne wyrażenia tego rodzaju: niczego sobie, ujdzie zamiast przystojny, piękny itp.).

m