P3190295

15

Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy XIX w.

te nie były nieuzasadnione, świadczy fakt zburzenia zamku krzyżackiego w Gdań -sku przez mieszczan w 1454 r. Powierzchnie zajmowane przez zamki były w wielu wypadkach niemal równe powierzchni miasta /Gniew, Nidzica/, a w stolicy państwa zakonnego Malborka, zamek zajął obszar większy niż miasto! Nie -zwykle jest też regularna sieó lokacji miejskich na obszarze Państwa Krzyżac -kiego. Miasta odległe są o 25-30 km. Odległość ta sięga jeszcze tradycji rzymskich obozów wojskowych na kolonizowanych terenach Europy, które oddalone były od siebie w odległości umożliwiającej przesunięcie wojsk w ciągu jednego dnia.

Wśród układów miast zakładanych przez Krzyżaków można rozróżnić trzV ty -py. Rozplanowania oparte na dużym kwadratowym rynku z siecią ulic przecina -jących się pod prostym kątem /np. Chełmno - 1233 r. , Grudziądz - 1291 r. , Gniew - 1297 r. , Nowe Miastp - 1335 r. , Swiecie 1338 r. , Lębork - 1341 r. i in./. Miasta te nawiązywały do znanych już nam układów lokacyjnych miast na Śląsku, Wielkopolsce i Małopolsce /ryc. 19, 23/. Drugi typ miał układ nazywany nieraz gjŁrgębiehidWymiiz dość gęstą siecią ulic równoległych skierowanych prostopadle do portu /np. Elbląg - 1237 r. , Pasłęk - 1297 r. , Gdańsk - przed 1330 r./. Wzorem dla tych układów mogła być Lubeka, której mieszczanie brali czynny udział w zakładaniu Elbląga i która utrzymywała żywe kontakty z miastami Pomorza. Miasta te. ożęsto otrzymywały przy lokacji prawo lubeckie /ryc. 24, 25/. Wreszcie trzecim typem układu są miasta z bardzo wydłużonymi placami rynkowymi /ryc. 21/, mającymi nieraz charakter szerokiej ulicy /np. Malbork -1276 r. , Puck - 1348 r. , i być może Hel - 1378 r. /. Oczywiście ten podział typologiczny ma charakter ściśle formalny i każde z nowozakładanych miast ma układ indywidualny, tylko w pewnym stopniu nawiązujący do jednego z przedsta -wionych wyżej typów. W niektórych wypadkach następowały zniekształcenia idealnego schematu, wynikając bądź z przyczyn terenowych /Chełm, Gniew/ lub ko -nieczności liczenia się z reliktami dawnego osadnictwa /Gdańsk, Lębork/.

Miasta krzyżackie, zwłaszcza portowe, rozwijały: ..sięj^ardzo szybko i jeszcze w XIII w. musiały zostać powiększone. Klasycznymi przykładami takiej rozbu -dowy miasta są Elbląg i Toruń, gdzie założone zostały "n^owe miasta", stanowią -ce odrębny organizm miejski z parafią, urządzeniami targowymi, murami itd., przylegające zwarcie do "starego mi a a ta¹¹" /ryc. 20, 25/. Zabudowa miast zakonu kształtowała się niewątpliwie pod wpływęm^półnpęnptJŁachodniej Europy. Za -równo budowle publiczne jak i kamienice mieszczańskie miały charakterystyczne formy ceglanego gotyku.

Procesy urbanizacyjne na Pomorzu Zachodnim przebiegały na ogół analogicz -nie jak Śląsku czy też i innych ziemiach polskich, choć pomorscy książęta, już w końcu XII .w. uzależnieni zostali od Niemców i Duńczyków. Prze kształcenie starych ośrodków grodowych / np. Szczecina, Kamienia czy Wolina/ w lokacyjne miasta średniowieczne przebiegało niemal identycznie jak w Gdańsku, Poznaniu czy Wrocławiu. Istniały jednak tutaj dość wcześnie sil -ne związki z północno-zachodnią Europą, zwłaszcza z Lubeką, co niewątpliwie znalazło swój wyraz zarówno w rozplanowaniu miast jak i ich zabudowie. Wiele z miast, rozwijających się w oparciu o wcześniejsze, już znacznie zainwestowa -ne osady, nie ma tak regularnego układu jak miasta w dzielnicach położony bar -dziej na wschód. Przykładem rozplanowania średniego miasta mogą być Pyrzy -ce lokowane w 1265 r. /ryc. 26/, których zewnętrzny zarys zbliża się niemal do trójkąta, a układ bloków i działek wykazuje wiele nieregularności.

Również układy miast na Ziemi Lubuskiej, oderwanej od Śląska w poł. XIII w. , wykazują pewne różnice w porównaniu z układami miast Polski Centralnej.

Należy podkreślić, że procesy urbanizacyjne w XIII w. przebiegały stopniowo i nowe lokacje obejmowały tylko część istniejących ośrodków miejskich. W drugiej połowie XIII w. funkcjonują równocześnie w całej Polsce zarówno dawne o-