P7280047

Bujność życia, nieskrępowanego żadną wolą, żadną ideą twórczą lub moralną, objawiała się narkotyczną wolą jakichś kwiatów, duszących się we własnych splotach, i marniała bezpłodnie. Zatracała się ona w bezkresie nicuję tych tęsknot, tryskała bezużyteczną, warcholską lub zbrodniczą energią, albo dławiła się w nudzie bez czynu i pustce. (...) Ukazał nam autor, jak pod pozorem i niby to gwoli pięknu i rozmaitości krzewiły się dzikie i niskie instynkty Jcuzyna Jerzego”, „organizatora życia”, jak właśnie w całej tej „poezji” życia kołlokacyj, pod senną wegetacją dnia powszedniego kryły się przyziemne sprawki, gwałt, łotrostwo i jad nihilizmu rosyjskiego.'⁴

Zdaje się, że chodzi tu o coś więcej niż interpretaqę książki Bilans społeczny pod piórem Kołaczkowskiego przekracza łamy powieści i jej świata, zamieniając się w „bilans” życia kresowego realnej grupy społecznej i ocenę pewnej „odmiany” człowieka kresowego. Zapewne tej, jaką miał na myśli profesor Miłosz, gdy w studium o Vincenzie pt. La Combę pisał o tajemniczych szalonych szlachcicach „zrośniętych z niepolską etniczną glebą”, którzy wszelako „górowali w jakiś sposób nad swoimi pobratymcami z Królestwa Polskiego”⁵⁷.

Gdy mowa o człowieku kresowym obszarów położonych bardziej na północ, a więc o „Litwinach”, Żmudzinach, Poleszu-kach itp., na plan pierwszy wysuwa się raczej powściągliwość i emocjonalną dyskrecję:

Jak to u Żmudzinów, niejeden objaw zażyłości i serdeczności można było wywnioskować [..] raczej z milczenia i gestów niż ze słów.^{51 2}

Ludzie tutejsi na Polesiu nie lubią przejawiać, ani uzewnętrzniać swoich uczuć. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha naszych chłopów, którą się później określa jako skrytość, nieufność lub wrodzoną ponurość.⁵⁹

Dalej podkreśla się ujmującą prostotę i brak snobizmu, nawet pewną „niedźwiedziowatość”.

Znam dobrze psychikę ziemiaństwa kresowego, Zwłaszcza ziemiań-stwo z kresów północno-wschodnich [...] mało ma w sobie dorobkiewi-czowskich elementów, ujmującą prostotę i brak snobizmu.⁰

Tym cechom towarzyszy jednocześnie — fantazja („Na urodzajnym w fantazję gruncie kresowym...”^{3 4}) i swoiste poczucie humoru („Lubi się pośmiać i ceni dobry żart”; „Każdy powiat kresowy ma swoich facecjonistów. Jest to gatunek, który specjalnie rósł na podglebiu szlacheckim”⁵). Do tych rysów dorzuca się jeszcze siłę przekonań, milczący upór, wytrwałość i nieustępliwość, skrzętność i gospodarność oraz chłopskie zaiste przywiązanie do ziemi graniczące z jakimś fanatyzmem. Inaczej przejawia się indywidualizm i niezależność myślenia tych ludzi (przypomnijmy choćby Maćka Dobrzyńskiego z Pana Tadeusza). Brakuje im tamtego (charakterystycznego dla ludzi z Kresów południowych) niezrównoważenia, skłonności do „przerzucania się z nastroju w nastrój”, iskry szaleństwa gotowej w każdej chwili się rozpłomienić w pożar groźny i nieobliczalny, uporczywego żądania od każdego wokół: „pokochaj albo znienawidź”⁶. Ale charaktery pozostają niemniej tęgie, a dusze — rogate. Na swój sposób szlacheckie i chłopskie zarazem.

Nie wiem doprawdy, czy pierwszym zbiorowym portretem literackim ludzi kresowych, obdarzonych, cokolwiek chyba w nadmiarze, tęgimi charakterami i rogatymi duszami, nie okaże się równie kapitalny, co niesamowity obraz Jadźwingów Macieja Stryjkowskiego. Kiedy Bolesław Wstydliwy z wielkim wojskiem wkroczył 21 czerwca 1264 roku na ich ziemię, Jadźwingowie dowodzeni przez księcia swego Komata walczyli nie tylko ze śmiałością i uporem, lecz — jak opowiada Stryjkowski —

47

1

** Tamże

C. Miłosz La Combę (w:) S. Vinccnz Po stronie dialogu, Warszawa 1983, t. I,

I 26.

S. Vincenz Na wysokiej połoninie. Pasmo III: Barwinkowy wianek, op. cit.,

| 278.

2

J. Mackiewicz Bunt rojstów. Warszawa 1990, s. 136.

3

   M. Wańkowicz Kraj lal dziecinnych, op. cit., s. 54.

4

   Tamże, s. 32.

5

^c Tamże. i. 54, 40.

6

° i. Iwaszkiewicz Księżyc wschodzi. Warszawa 1964, s. 20.