P1170441

162

Janusz Ostoja-Zagórski

nych przez nas grup ludzkich była niewątpliwie uprawa ziemi. Potwierdzeniem powyższego przypuszczenia może być fakt odkrycia w warstwach kulturowych wszystkich przebadanych na większą skalę osad fragmentów zwęglonych ziaren roślin uprawnych, względnie ich odcisków na ceramice lub polepie. Znacznie więcej informacji, z uwagi na brak dla Pomorza reprezentatywnych serii oznaczeń paleobotanicz-nych, dostarczają nam jednak badania palinologiczne (J. Ostoja-Zagórski 1982. s. 49. ryc. 1). We wszystkich analizowanych pod tym kątem diagramach pyłkowych obserwujemy z jednej strony przypadający na schyłkowe fazy okresu subborealnego wzrost aktywności gospodarczej człowieka (a więc spadek wartości drzew kosztem wzrostu roślin synantropijnych), z drugiej natomiast datowaną na przełom okresów subbo realnego i subatlantyckiego regenerację środowisk leśnych, spadek wartości roślin zielnych rosnących na przestrzeniach otwartych, a także zmniejszenie się wskaźników gospodarki ludzkiej, w tym pyłku zbóż. Zjawisko to wywołane, jak pamiętamy, wyraźnym pogorszeniem się warunków klimatycznych, jest szczególnie dobrze czytelne na obszarach Europy Północnej w datowanych na pierwszą połowę I tys. p.n.e. poziomach rekurencyjnych licznych torfowisk (J. Iversen 1973; L. Starkel 1977).

Do podstawowych zbóż uprawianych przez ludność kultury łużyckiej zasiedlającej tereny Pomorza należały, podobnie zresztą jak i na pozostałych obszarach dorzecza Odry i Wisły, różne odmiany pszenicy, jęczmień, proso, żyto i sporadycznie także owies (J. Ostoja-Zagórski 1974. tabl. 1). Pewne zmiany w strukturze uprawianych roślin obserwujemy na Pomorzu w okresie halsztackim. Przejawiają się one wzrostem udziału jęczmienia, który, z uwagi na panujące w tej strefie warunki środowiskowe, stawał się stopniowo najbardziej preferowanym gatunkiem zboża. Wskazują na to liczne znaleziska ziaren tego gatunku, np. w Wolinie na Wzgórzu Wisielców aż 98,2% wszystkich oznaczonych gatunków (M. Klichowska 1967, s. 571). Podobne wyniki uzyskano w trakcie badań materiałów paleobotanicznych z osady w J uszkowie koło Gdańska, która przynajmniej częściowo użytkowana była takie przez ludność kultury łużyckiej (J. Podgórski 1971, s. 90). Obok roślin zbożowych istotną rolę w zaspokajaniu zapotrzebowania na pożywienie roślinne odgrywała uprawa roślin strączkowych. Znaczenie ich wzrosło w okresie halsztackim, z chwilą koncentracji osadnictwa w ramach ekumen wyznaczanych przez grody lub wielofazowe osady otwarte.

Ważną rolę odgrywało także nie doceniane przez większość badaczy zbieractwo. Tam, gdzie ślady tej działalności mają szanse przetrwania, ten sposób zdobywania żywności jest dobrze poświadczony w materiałach paleo botanicznych (J. Ostoja-Zagórski 1974). Warto tu podkreślić, iż

zbierano nie tylko runo leśne czy orzechy, ale także wiele rozmaitych dziko rosnących roślin. Analiza zawartości żołądków zwłok datowanych między innymi na wczesne fazy epoki żelaza pozwala na stwierdzenie, iż do reguł dietetycznych należało spożywanie potraw przyrządzanych zrozmaitych mieszanek składających się zarówno z roślin uprawianych, jak i zbieranych. Datowane na okres trwania kultury kurhanów zachód-niobałtyjskich zwłoki dziewczynki znalezione w pobliżu Ostródy potwierdzają także fakt konsumowania w tym okresie również kłączy roślin,(W. La Baume 1940).

Dotychczasowe badania nad gospodarką niżowej strefy Europy Środkowej w młodszych fezach epoki brązu i w okresie halsztackim pozwaląją na przyjęcie także w odniesieniu do Pomorza współwystępo-wania trzech systemów agrotechnicznych, to jest: żarowych (przerzuto-wo-wypaleniskowego i przemienno-odłogowego) oraz ogrodowego, powiązanych z różnego rodząju strefami ekologicznymi (J. Ostoja-Zagórski 1988). Panujący powszechnie system polno-zbożowy bazował w głównej mierze na technice żarowej, w ramach której możemy wyróżnić dwie podstawowe formy, a więc wypalenie dziewiczego lasu i następnie porzucenie ziemi po jej wyjałowieniu; drugi etap stanowiła natomiast gospodarka przemienno-odłogowa, stosowana w ściśle określonym cyklu rotacyjnym, którego tempo musiało być uzależnione zarówno od zdolności regeneracyjnej gleby w danym mikroregionie, jak i od panującej w konkretnym okresie sytuacji demograficznej. W okresie halsztackim, wraz z wspominaną uprzednio koncentracją osadnictwa na stosunkowo niewielkich obszarach ekumen wokół grodów i rozległych osad otwartych, wzrosło znaczenie technik ogrodowych, przede wszystkim na obszarach teras zalewowych, regenerowanych okresowymi wiosen-no-zimowymi wylewami zbiorników wodnych (rzek i jezior). W związku z tym możemy przyjąć, iż w okresie największego rozkwitu kultury łużyckiej na Pomorzu, a więc pod koniec epoki brązu i w starszej fazie okresu halsztackiego, musiały wykształcić się pierwotne formy stałej uprawy ziemi, jednak wątpliwości budzą sugestie o uformowaniu się już w tym okresie stałych, systematycznie eksploatowanych pól uprawnych. Pojawiają się one w rejonie zachodniego zlewiska Bałtyku znacznie później, bo dopiero w młodszych fazach okresu rzymskiego (A. Dymaczewski 1968, s. 30, przyp. 292).

Pośrednich danych pozwalających na odtworzenie struktury gospodarki rolnej panującej na Pomorzu w okresie trwania kultury łużyckiej dostarczyła nam analiza osadnicza (J. Ostoja-Zagórski 1982, rozdz. □. mapy). Jak pamiętamy z poprzednich uwag, na Pomorzu w starszych fazach okresu halsztackiego wytworzyły się zwarte centra osadnicze, w ramach których obok osad zamieszkiwanych stale, funkcjonowały