PICT5972

badań sondażowych zn pomocą ankiety prasowej, radiowej i telewizyjnej, tzn. „tam. gdzie praktycznie nic jest możliwe podjęcie jakichkolwiek kroków zmierzających do personalnej identyfikacji respondentów" (J. Lutyński, I983c, s. 58). Pomimo to - a może właśnie dlatego - zachodzi pilna potrzeba zapewnienia im anonimowości i dyskrecji otrzymanych od nich relacji pisemnych lub ustnych W przeciwnym razie bowiem trudno byłoby oczekiwać od nich wypowiedzi wystarczająco swobodnych i szczerych.

Niekorzystne warunki zewnętrzne badań

Ujemny wpływ na poprawny przebieg i wyniki badań sondażowych mogą mieć również zewnętrzne warunki, w jakich mają one miejsce. Krępująco na respondentów oddziałują z pewnością warunki przypominające im przykre doznania i nieprzyjemne dla nich sytuacje. Źle mogą być odbierane przez nich także warunki, narażone na różnego rodzaju „zakłócenia", jak niespodziewane przyjście kogoś z zewnątrz, korzystanie z połączeń telefonicznych, włączanie telewizora czy radia. Z powyższych powodów nic najlepszym np. w szkole miejscem odbywania badań sondażowych jest pokój nauczycielski lub gabinet dyrektora szkoły. Niestosownym miejscem jest też kawiarnia, park, miejsce zabaw lub pracy, w którym zarówno badany, jak i badający narażeni są na permanentne niemal rozproszenie uwagi.

Najbardziej doradza się przeprowadzać badania ankietowe w klasie szkolnej. sali wykładowej, czytelni, świetlicy, a wywiad w domu respondenta i to nic dłużej niż 1-1,5 godziny. Oczywiście nigdy nic przeprowadza się badań w godzinach „urzędowania", a w miejscu zamieszkania przeprowadza się je w czasie bez wspomnianych zakłóceń. Słusznie przestrzega się również przed przeprowadzaniem sondaży w czasie niedogodnym dla respondentów i w atmosferze zbytniego pośpiechu.

Cechy i poglądy osób badających

Często spotykanym źródłem powstawania błędów w badaniach sondażowych są niektóre cechy osób je przeprowadzających i ich poglądy, a także poniekąd oczekiwania z nimi związane. Tak na przykład „sympatycznie i skromnie wyglądający oraz naturalnie i grzecznie zachowujący się ankieter może otrzymać w ięcej odpowiedzi istotnych i trafnych niż osoba o aparycji nieprzyjemnej, ubrana wyzywająco czy odnosząca się do respondenta z wyższością, bardzo oficjalnie itp."

(1.. Lutyńska, 1983, s. 387). Podkreśla się również negatywny w-plyw okazywanego przez osobę badającą braku jej przekonania co do trafności i rzetelności przeprowadzanych badań na mniejszą wiarygodność odpowiedzi respondentów na stawiane im pytania.

1

Niewątpliwym źródłem błędów w badaniach sondażowych są także poglądy osoby badającej na temat problemów, jakich przeprowadzane przez nią badania dotyczą. Świadczą o tym in.in. badania D. Cahalana, V. Tamuloninisa i H W.

Vcmcra (1947, s. 63-77). Analizowali oni wiarygodność materiału zebranego za pomocą wywiadu przez 100 badających. Okazało się, że matenał był mocno zróżnicowany, i to w dużej mierze w zależności od osobistych poglądów i przekonań osób przeprowadzających wywiad. Znaczne zróżnicowania wystąpiły w około trzech czwartych wypowiedzi na 51 pytań zastosowanych w wywiadzie.

Zależność między reprezentowanym przez, badających stanowiskiem w określonych sprawach a treścią otrzymanego przez, nich materiału potwierdzają również m.in. badania R. Ferbera i H. Wałęsa (1952, s. 107 127). W wyniku tych badań, dotyczących opinii w sprawie prefabrykowanych domów, okazało się. że badający, którzy osobiście opowiadali się za takimi domami, zebrali dużo więcej przychylnych odpowiedzi na ten temat, niż badający, którzy byli zdecydowanymi przeciwnikami prefabrykowanego budownictwa mieszkaniowego.

Znane są także inne źródła błędów w badaniach sondażowych. Mogą być nimi m.in. brak kompetencji respondentów związanych z badanymi problemami, nieprecyzyjne lub wieloznaczne formułowanie przez nich swych myśli, lęk przed ujawnieniem własnych poglądów lub chęć zrobienia dobrego wrażenia na badającym (popisywanie się przed nim). Może zaistnieć również świadome wprowadzenie go w błąd, co potwierdzają różne badania. Na przykład K.M. Słomczyński,

1968, s. 207-21) stwierdził na podstawie swych badań nad „wpływem oficjalnej i prywatnej sytuacji wywiadu na wypowiedzi respondentów w środowisku inteligencji", że 35% spośród 40 osób badanych zwierzyło się osobie dobrze przez siebie znanej, iż nieszczerze wypowiadało się w niektórych sprawach podczas „oficjalnego" wywiadu często z uwagi na brak jakiegokolwiek stanowiska w badanej kwestii. Duży stopień niewiarygodności „zeznań" respondentów potwierdzają też m.in. Ch. F. Canncll R. i L. Kahn (1968, s. 53S i n.). Stwierdzili, że w niektórych podgrupach respondentów niezgodność ich wypowiedzi z wiarygodnymi dokumentami wynosiła kilkadziesiąt procent (maksymalnie 57° o).

Niemniej jednym z najważniejszych źródeł błędów w badaniach sondażowych — i to zarówno tych przeprowadzonych za pomocą ankiety, jak i wywiadu — jest poprawność zadawanych respondentom pytań. Im bardziej są one metodologicznie poprawne i adekwatnie rozumiane przez badanych, tym mniej groźne w skutkach jak wolno przypuszczać — są wszelkie pozostałe możliwe źródła błędów w badaniach sondażowych. Nic sposób jednak byłoby nic liczyć się z możliwością ich popełniania także w przypadku należycie sformułowanych pytań. Wydaje się bowiem, iż badaniom sondażowym pomimo wielu starań ce-

271