przestrzeń w dziele literackim cz 1

PRZESADNIA - PRZESTRZEŃ W DZIELE LITERACKIM 449

wiązano rozmaite zadania wcrsyfikacyjnc i stylistyczne. Poetyka klasycystyczna np. nie aprobowała p. jako ogólnie przyjętego sposobu urozmaicenia toku wiersza, wymagając, by pojawienie się jej motywowane było zawsze szczególną potrzebą semantyczną. Z kolei w pewnych utworach romantycznych i modernistycznych widoczne są próby stałego powiązania p. z klauzulą wersową w celu gruntownego przekształcenia intonacyjnego konturu całego wiersza. Np.

[...] Prześwięte więc żywoty Opiszę... i tych jasnych duchów słonecznik złoty, Ciągle ku przejasnemu słońcu odwracający Oblicze... więc i wielki ów kraj teraz płaczący Wolności... i wierzbami rozwieszony nad grobem Zbudzę I..

(J. Słowacki, Śni mi się jakaś wielka powieść...)

Inna nazwa: enjambement Lit.: Z. Kopczyńska, Przerzutnia, [w zbiorze:] Wiersz, cz. 1: Rytmika, red. J. Woronczak, 1963; zob. też wiersz, wiersz sylabiczny. aos

Przesadnia zob. Hiperbola

Przesłanie zob. Envoi

Przestawnia zob. Inwersja

Przestrzeń rymowa zob. Rym

Przestrzeń w dziele literackim (ang. spatial form in literaturę, fr. espace litteraire, niem. Raumge-staltung in der Dichtung, ros. xydootcecmeenHoe npocmpaHcmeo) — jeden z podstawowych elementów strukturalnych dzieła lit., rozmaicie kształtowany w różnych gatunkach i epokach. Każdy utwór zawiera zawsze jakieś wyobrażenia przestrzenne, gdyż wchodzące w obręb -* świata przedstawionego postacie, zdarzenia, sytuacje są w pewien sposób umiejscowione. Umiejscowienie to jest bądź przedmiotem osobnego -> opisu, bądź też czytelnik poznaje je pośrednio. W pewnych segmentach utworów narracyjnych ujęcia przestrzenne zyskują pozycję dominującą, mianowicie wtedy, gdy wybrana -► scena pokazywana jest w dużym zbliżeniu, a więc zatrzymany został przepływ powieściowego czasu (-+ czas w dziele literackim), najistotniejsze stają się układy wewnątrz tej sceny, z reguły wyraziście osadzonej w określonym miejscu (np. scena rozmowy Roz-łuckiego i generała w szpitalu w Urodzie życia Żeromskiego); jest to tzw. spacjalizacja formy w powieści, charakterystyczna dla niej od czasu -+ naturalizmu. Gatunkami, które koncentrują się na przedstawianiu p„ są zwłaszcza -» poemat opisowy oraz liryka opisowa; w XX w. interesowali się tą kwestią szczególnie twórcy -*■ nouveau roman. P. jest przedstawiana rozmaicie: -* klasycyzm ujmował ją w kategoriach ogólnych, jej wizję podporządkowywał racjonalnie uzasadnionej wiedzy, dany układ przestrzenny traktował jako realizację powszechnie obowiązujących zasad; -* romantyzm zaś (por. Sonety krymskie Mickiewicza) zmierzał do ujmowania p. w jej konkretności (co się wiązało m.in. z hasłem kolorytu lokalnego), poprzez pryzmat poznającego ją podmiotu, często podporządkowywał ją ekspresji lirycznej (np. w postaci paraleliz-mu: układy przestrzenne — emocje bohatera). P. w d.l. nabiera różnorakich znaczeń metaforycznych (-* metafora), wyzyskując w tym zakresie właściwości języka, w którym metaforyka przestrzenna gra dużą rolę (np. niskie instynkty, plaski człowiek, ślepy zaułek) i jest zwykle wyposażona w sensy moralne i religijne (np. wyobrażenia nieba, przeciwstawienie góra-dół itp.). Te właściwości języka są podejmowane i rozwijane zwłaszcza w utworach lirycznych; tak np. w wierszu Norwida Idee i Prawda „wysokość* oznacza nie tylko przestrzeń fizyczną, jest także symbolem moralnym i religijnym (miejsce sakralne); to dosłowne i jednocześnie symboliczne ujęcie kategorii przestrzennej stało się podstawowym czynnikiem budowy utworu. P. nabiera znaczeń symbolicznych także w utworach fabularnych, i to nie tylko w poszczególnych epizodach, ale jako element całej konstrukcji; np. miasto w powieści XX w. (F. Kafka, M. Butor, E. Sabato) staje się symbolicznie traktowaną przestrzenią zamkniętą, labiryntem, przez który człowiek jest określony i od którego nie może się uwolnić. W sposób swoisty p. traktowana jest w -» micie — opowiadane w nim zdarzenia umieszczone są w przestrzeni sakralnej; szczególną rolę odgrywa miejsce ujmowane jako mityczny środek świata.

Lit.: G. Bachelard, Poetiąuc de 1’espace, 1957; G. Poulet, Metamorphoses du cercie, 1961; G. Matore, L'Espace humain, 1962; M. Maciejewski, Od erudycji do poznania, „Roczniki Humanistyczne* 1966, z. 1; H. Meyer, Kształtowanie przestrzeni i symbolika przestrzenna w sztuce narracyjnej, „Pamiętnik Literacki* 1970, z. 3; J. Frank, Forma przestrzenna w literaturze nowoczesnej. „Przegląd Humanistyczny” 1971, z. 2; J. Lotman. Zagadnienie przestrzeni artystycznej w prozie Gogola, [w zbiorze:] Semiotyka kultury, red.