rozdział34

przydatność teoretyczną pojęcia. Przydatność lub doniosłość teoretyczna pojęcia to, najogólniej biorąc, jego przydatność do formułowania praw ogólnych. Im większą liczbę praw potrafimy sformułować o desygnatach danego pojęcia, bądź inaczej: w im większą liczbę praw dane pojęcie jest uwikłane pośrednio lub bezpośrednio, tym większa jest jego teoretyczna doniosłość.

Dyrektywa pierwsza kazałaby wyodrębniać, oznaczać wspólną nazwą i odzwierciedlać w treści pojęć zakresy zjawisk podobnych do siebie pod wieloma względami. Gatunki biologiczne czy pierwiastki chemiczne to przykłady „naturalnych klas zjawisk”, o których potrafimy sformułować bardzo wiele praw. ,,Rodzina patriarchalna”, „organi-za. ja formalna”, „kultura masowa”, „kapitalizm monopolistyczny”, „wspólnota pierwotna” - oto przykłady pojęć, które - przynajmniej w zamierzeniu - mają pełnić podobną funkcję: mają denotować zakresy zjawisk pod wieloma względami jednorodnych i pod tymi samymi względami możliwie różnych od innych zjawisk. Dotyczy to zresztą nie tylko pojęć ogólnych, ale i pojęć jednostkowych. Wyodrębnione przez nas kultury czy poszczególne okresy w pcriodyzacji historycznej — oto przykłady pojęć jednostkowych lub historycznych, które mają pełnić te same funkcje: klasyfikować zjawiska społeczne wedle maksymalnej jednorodności przedmiotów zaliczonych do zakresu danego pojęcia i maksymalnych różnic między nimi a desygnalami innych pojęć, Tak więc chodziłoby w tej dyrektywie o pojęcia o możliwie bogatej treści charakterystycznej.

Czasem jednak teoretyczna płodność pojęcia polega na tym, iż własność przez nie oznaczana jest uwikłana w różne prawidłowości, rządzące różnymi sferami zjawisk, a ty n samym pojęcie to wchodzi w skład różnych praw w ramach jednej teorii czy nawet w ra nach różnych teorii. Waga pojęcia „integracja grupowa” polega na tym, iż cecha przez niw oznaczana wiąże się w różnych typach sytuacji zbiorowości z bardzo różnymi innymi crćhami i zjawiskami — od sprawności grup produkcyjnych w przemyśle aż po wysoką samoocenę i dobre samopoczucie członków grup oraz sprawność działania systemu komunikacji wewnątrzgrupowej. Waga pojęcia „struktura klasowa” polega na tym, iż pojęcie to pomaga do wyjaśnieria wielu cech i własności oraz prawidłowości funkcjonowania społeczeństwa i przy jego udziale można sformułować wiele praw: od związku jego desygnatów ze strukturą władzy aż po związki z treściami uznawanej ideologii. Wyodrębnienie cechy osobowości zwanej „autorytaryzmem” - i zdefiniowanie oznaczającego ją pojęcia - pozwoliło sformułować i uzasadnić wiele doniosłych prawidłowości z dziedziny społecznego funkcjonowania jednostek w grupie i grup w społeczeństwie czy kształtowania się indywidualnych światopoglądów i grupowych ideologii. Wspomniałem, iż w podobnych przypadkach pojęcia (oznaczające z reguły pewne abstrakcyjne własności), są uwikłane w większą liczbę praw opisujących związki między różnymi cechami, w różnych dziedzinach zjawisk. Może też być tak, iż liczba praw bezpośrednio za ich pomocą sformułowanych jest stosunkowo niewielka, ale za to prawa te pełnią ważną funkcję w złożonych teoriach, na przykład pozwalając wyjaśnić wiele praw wobec nich pochodnych. Piszę o tym obszerniej w rozdziale o budowie teorii³*.

Tu jednak zasygnalizujemy jedno zagadnienie ściśle związane z problematyką

Patrz rozdział siódmy, paragrafy 8 i 10.

budowy pojęć. Bywa tak, iż z pewnej teorii, sformułowanej oczywiście za pomocą określonych pojęć, wyprowadza się następnie coraz to nowe twierdzenia, początkowo w niej nie uwzględniane. Dzieje się tak czasem na skutek tego, iż terminy teorii - tak jak je zdefiniowano początkowo — miały zbyt bogatą treść w stosunku do pierwotnych celów, dla jakich tę teorię konstruowano. Potencjalnie zawierały one w sobie znacznie bogatszy „ładunek” wyjaśnień i przewidywań. Powiada się czasem, iż terminy takie mają - na pewnym etapie rozwoju danej teorii - „nadznaczenie” (ang.: surplus meaning). Będziemy mówili, iż jakieś pojęcie teoretyczne posiada pewne „nadznaczenie"' wtedy, kiedy zakres potencjalnego wykorzystania go w budowie hipotez teoretycznych jest szerszy niż jego aktualne wykorzystanie na pewnym etapie wiedzy. Oznacza to, iż zakres potencjalnych teoretycznych zastosowań danego pojęcia jest klasą otwartą. Bez dążenia do wyczerpania wszystkich możliwych odmian takich pojęć, wskażemy tu takie, które mogą mieć szczególnie ważne zastosowanie w naszej dyscyplinie. Nie będzie to zresztą typologia rozłączna i poszczególne konkretne pojęcia mogą zaliczać się jednocześnie do różnych omówionych niżej kategorii pojęć z nadznaczeniem.

Kategoria pierwsza to pewne wspomniane już wyżej, szeroko rozumiane pojęcia dyspozycyjne. Załóżmy, iż powiadamy o kimś, że jest „uczciwy”. Mówiąc to, mamy na myśli rozległą, ale niedookreśloną klasę różnych sposobów zachowania się danej osoby w dość różnych sytuacjach. Oznacza to na przykład, że osoba ta nie kradnie, nie popełnia pewnych przestępstw, dba o to, żeby każdy dostał to, co mu się należy itd. Z reguły klasa sytuacji, w których cecha ta może się ujawnić, jest potencjalnie otwarta. Stwierdziwszy, iż ktoś zachował się „uczciwie” w sytuacjach S\, ć>2,..„ Sj„ z reguły mamy ochotę przewidywać, iż zachowa się on uczciwie w sytuacji typu S_]U i itd. W formułowaniu hipotez z reguły włączamy nasze własne rozumienie pojęcia „uczciwość”, ale zarazem - na tyle, na ile jesteśmy w stanie — staramy się w nie włożyć treść typową dla danego kręgu kulturowego czy danej zbiorowości. Jeśli na przykład z góry wiemy, iż w danej kulturze obowiązują pod tym względem inne reguły zachowania się wobec członków tej społeczności niż wobec osób do niej nie należących i że wobec tych ostatnich norma „uczciwości” nie obowiązuje - nie będziemy rozszerzać naszych predykcji na sytuacje tej właśnie kategorii. Ale nawet to nie gwarantuje, iż wywiedzione za pomocą ! tego właśnie pojęcia nowe hipotezy będą prawdziwe. Okazać się bowiem może, iż człowiek, który dotąd zawsze „dawał dowody swojej uczciwości”, zawiódł, kiedy jego ! rodzina znalazła się w bardzo trudnej sytuacji materialnej. Jeżeli predykcje zaczynają zawodzić w różnych typach sytuacji, zaczynamy powoli „zawężać” zakres stosowalności i pojęcia dyspozycyjnego, określając sytuacje, dla których przyjęty uprzednio sposób zdefiniowania tego pojęcia nie jest przydatny.

Pojęcie dyspozycyjne może też oznaczać pewien złożony układ tego rodzaju (o takich regułach wewnętrznego funkcjonowania), iż na podstawie znajomości jego reguł potrafimy określonym wartościom pewnych zmiennych „na wejściu” przypisać określone wartości innych zmiennych „na wyjściu”. Najbardziej typowymi przykładami takich pojęć są niektóre pojęcia oznaczające pewne typy osobowości, pojmowane jako mechanizmy regulujące reakcje ludzi na pewne typy sytuacji. Do tej kategorii zaliczymy na przykład „osobowość racjonalną”. Osobowość taka tym się charakteryzuje, iż znając wartości i wiedzę działającego i zakładając, żc jest „racjonalny”, potrafimy przewidzieć