s 82 83

też czysto przestrogi, przepowiednie, zakazy. Treść baśni jest ich rozwinięciem. Przyholowanie akcji za pomocy przepowiedni lub ostrzeżeń ułatwia dziecku śledzenie wypadków rozwijających sic jakby według z góry podanego planu.

I'akt, że baśnie były literatura przekazywań.} ustnie, przyczynił sic do nadania im „mnemotechnicznej*’ formy, operującej utartymi zwrotami, tradycyjnym początkiem i zakończeniem, jasną, przejrzysto budowo (często pojawia się trójc/łoiiowość: trzej bracia, trzy próby, przez które musi przejść bohater, itp.). Tc Cechy baśni Indowej która przecież była początkowo pokarmem duchowym dorosłych słuchaczy sprawiły, że stula się ona rodzajem literackim tak bliskim dziecku.

Uprościwszy charakterystykę osób, problemy moralno i kompozycję, baśń cal.} uwagę skupia na akcji. Skoncentrowany, refleksyjny umysł człowieka dorosłego zwraca się w głąb, śledzi zawiłości psychiczne, analizuje motywy postępowania. Umysł prymitywny zwraca się na zewnątrz, interesuje go bieg wypadków. W baśni znajduje pokarm obfity, /.darzenia następują jedne po drugich, coraz nie/wyklejsze. Cudowne przemiany, nadludzkie zadania, niespodzianki budzące radość lub grozę...

Baśń jest koncentratem tego, co dziecko pragnie znaleźć W utworze literackim.

• •

•

Obecnie nikt już nie walczy z baśnią, a jednak spór wokół niej trwa nadal. Tylko obecnie pytanie brzmi nie: czy dawać dziecku baśnie, ale jakie baśnie dawać.

W baśniach, szczególnie w baśniach ludowych, są rzeczy niepokojące, nic brak w nich okrucieństw, chytrych podstępów itp. Pochodzi to stąd, że baśnie tworzone były dawno i źc nic były przeznaczone dla dzieci.

Bośnie przybyły do nas z bardzo odległych czasów, czuje się w nieb tchnienie wieków. Wątki baśniowe sięgają tych epok, gdy człowiek usiłując sobie wyjaśnić różnorodne zjawiska, zaludniał góry i lasy tworami swej wyobraźni, a słońce i księżyc uważał za istoty żyjące. Czuje się w tych wątkach, jak niepokojący był dla pierwotnego człowieka otaczający go świat, jak tajemnicze i niezrozumiale zjawiska przyrody budziły w nim grozę i ciekawość.

Wprost uporczywie wracają w baśniach motywy słońca, księżyca, morza, dnia, nocy. Czy znasz „ojca, który pożera własno dzieci", „drzewo, którego jedna połowa rodzi czarne owoce, a druga białe", „rodzeństwo podobne do siebie i niepodobne, jedno ma krew zimną, a drugie gorącą, wędrują cale życie razem i nie razem, a spotkać się nic mogą"? Poznajemy w tycli zagadkach ocean, dzień i noc, słońce i księżyc. Wszak i poczciwy Czerwony Kapturek i jego pozorna śmierć w brzuchu wilka, to, według uczonych badających pochodzenie baśni, historia obrazująca wschód i zachód słońca, a jeżeli o tym nie wiemy i historię o Czerwonym Kapturku traktujemy jako dzi-wini przygodc trochę nieposłusznej dziewczynki, to dlatego, że baśniowe l»i»staclc w dagu wieków przekształcały się i rozpoczynały samodzielne życie, zatracając związek z dawna alegoria.

W każdej prawic baśni odkryć mo/na pokrewieństwo l.jc/.jce ja z legendami Średniowiecznymi i greckimi mitami, a często jako n«ijgl^l>sz;| warstwę /nalc/ć kanwę starohinduskich motywów Królewny i królewicze ze współczesnych nam baśni to boginie i bogowie ze starych mitów, a cl z kolei lo upostaciowane siły przyrody. •)

Baśń tworzona była nie dla dzieci, dlatego występują w niej motywy /wiązane / życiem doroslyeli: miłość, zemsta, nienawiść, nawet kazirodztwo.

Baśń pcrsonifikowala wzruszenia i myśli człowieka pierwotnego, st.pl motywy okrucieństwa, krwi, nierzadko sadyzmu.

Baśń tworzył człowiek przygnieciony bieda i praca, dlatego odbijają się w niej jego pragnienia. Czasem buntuje się, chce pokazać, że nie jest gor* zy od możnych tego świata. „Głupi Jasio" pogardzany przez wszystkich okazuje się najmądrzejszy, najodważniejszy, góruje nad rycerzami, zdobywi rękę księżniczki. Wasylisa Miplrn inteligencja i dowcipem wprawia wszystkie! " podziw. Kiedy indziej ludowy bohater baśni pragnie zdobyć dobroby I znaczenie inna drogat wzywa na pomoc siły czarodziejskie, wróżki i czarno księżników. Marzenia jego to marzenia człowieka żyjącego w niedostat ku i ciężkiej pracy: obfitość jadła i napoju, posiadanie pieniędzy i dobre gospodarki, możność odpoczynku, czasem władza królewska i bogactwa

Większość baśni lodowych jest wyrazem triumfu dobra, mówimy, ż '•żwięc/y w nieb „zdrowa moralność ludowa". Ale nie zawsze tak jest. Możn **V przytoczyć wiele baśni, w których powodzenie zdobywa się podstępen nierzadko oszustwem, w których nagrodzona jest przebiegłość, cłiytrość I h tiiitwo.

Jednym słowem, w baśni ludowej jest wszystko: szlachetność, odwagi *lobn»ć i — podstępy, oszustwa, krętactwa; pochwala pracowitości i W) "yższanic próżniactwa; pomoc dla słabszych, cierpiących i okrucicńslwi nawet sadyzm; zaczątki myślenia malcrialistycznego i tcchnologic/.ncg<

tak silnie podkreśla Gorki, i splatane echa dawnych wierzeń, obrzędó\ wiaiy w sti/ygi, upiory, widma, w interwencję sil nadprzyrodzonych w ż;

‘ człowieka.

Co wybierzemy z. tej nieprzebranej skarbnicy, to zależy od poglądu i ^w'at i założeń pedagogicznych tych, którzy z baśni koizystaj.j.

Zagadnienie, jak pedagogika powinna ustosunkować się do motywd baśniowych, było przedmiotem wielu sporów.

„To wszystko razem wzięte mówią Jedni - stanowi może clcknv materiał dociekań psychologicznych, może dać wgląd w obnażone z obsl ^,u'k i nalotu kultury prymitywne dążności ludzkie, nic powinno być Jedn

•) S/cr-ikic umówienie pochodzenia lotni I przekształcaniu kię wrjtków lo»nlowy J^k również dokładny przegląd lotni I utworów fantastycznych dla dzieci /na|d/i> c«yl»ii ^Vs kurtce n. Wortman Itaiń n* lllffolunt i :ydn JiUtka. Slow, lilbl. 1'otak., \N-w.i 10