SAM03 resized

tości związane z pojęciem narodu, postawę, którą później nazwa) polską odmianą faszyzmu, a odnajdował i wcześniej, podczas okupacji wśród swoich, nie poprzestając na podziale, jaki narzucała sytuacja historyczna: życie w okupowanym kraju.

Nie jest oczywiście tak, jakoby te wątki myślowe zostały wprost przeniesione, niejako przepisane w twórczości obozowej; umożliwiły one tylko późniejszą refleksję, były punktem wyjścia, który nie został zagubiony, lecz rozwinięty i wypełniony konkretną treścią. Relacja, jaka tu zachodzi, jest w pewnym sensie pa-ralelna do relacji pomiędzy wartością literacką ich pierwocin a dojrzałą twórczością Borowskiego.

Tak rozumiane pytanie o gemezę nie jest bynajmniej równoznaczne z poszukiwaniem immamentnych tylko praw rozwoju światopoglądu Borowskiego. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku, na każdym etapie twórczości pisarza, istnieje, tak silnie zresztą podkreślany w tekście, związek treści światopoglądowych z konkretnym doświadczeniem łjtisfórycznym; są one zawsze swoistą „odpowiedzią” na problemy postawione przez życie, a więc — na interwencję z zewnątrz. Jeśli zaś istnieją wspomniane zbieżności, to nie idą one dalej niż paralelizm sytuacji historycznych, w których uczestniczył autor; są to procesy w znacznym stopniu równoległe.

Odpowiedź na pytanie o literacką genezę prozy obozowej Borowskiego została już w pewnym stopniu rozstrzygnięta, zarówno w sensie wpływu określonych konwencji, jak i poszczególnych utworów. To znaczy przede wszystkim, że zostały .omówione zasady, na jakich ewentualne wpływy mogły mieć miejsce; poważne ograniczenie tej sfery wynikające z założeń o charakterze ogólnometodologicznym pogłębia się jeszcze w szczególnym przypadku Borowskiego, choć nie jest to proces o jednym kierunku — wybór przedmiotu

określa w znacznym stopniu metodę. Była również mowa o kilku konkretnych przykładach (behavioryzm, naturalizm). Ale ogólna sugestia, że dzieło Borowskiego nie z literatury zostało zrodzone, wymaga jeszcze pewnych uściśleń. Znaczy to tyle, że momenty konwencjonalne nie grały tu roli konstytutywnej zarówno w sposobie kreowania, jak i w samej kreacji świata przedstawionego, całej wizji obozów. Nie wyklucza to jednak możliwości występowania pewnych kontaktów z literaturą, konsekwentna negacja byłaby nonsensem, tyle że należy zachować daleko posuniętą ostrożność w sugestii związków przyczynowo-skutkowych (wg kilkakrotnie wspomnianych, silnie „upośrednionych” kryteriów). Poszukiwanie takich kontaktów staje się sensowne wtedy, kiedy mowa o szerszych całościach arty-styczmo-światopoglądowych, nie zaś o izolowanych, czysto literackich „chwytach”. Przykłady behavioryz-mu i naturalizmu, niezależnie od tego, czy rozumieć je wąsko i— w drugim sensie, czy szeroko — w pierwszym, rozbijają się o fakt, iż występuje tu zupełnie inne sfumkcjonalizowamie pozornie zbieżnych elementów, a więc    tym samym,—7 cała struktura ma cha

rakter odrębny. Powstaje jednak pytanie, czy właśnie w tej postaci, w jakiej została przedstawiona, nie znajduje pewnych analogii, i jakie związki można tu sugerować. Jeśli natomiast takie zadanie jest w pełni niewykonalne, bowiem zbyt wiele warunków musi ta analogia spełniać, to należy pytać przede wszystkim o główne wątki światopoglądu — jako że całość z tego właśnie punktu widzenia została sfumkcjonalizowana. To zaś każe wykroczyć poza teren literatury.

Dochodzi tu wszakże istotna trudność: wiadomości nasze na temat lektur Borowskiego są dość skąpe. Co więcej — o wielu przykładach można powiedzieć z całą pewnością, że Borowskiemu .nie mogły być znane. Wszystkie te względy każą mówić raczej o szeroko

241

16 Zwyczajna apokalipsa