S5006351

kulturowej z Plcszowa 17 (145:6) oraz trzy inne z osady w Wyciążu | (tabl. 203:4. 316:1. 359:8). Tylko jedno z wymienionych naczyń (Wyciążc 5. ob. 1 - tabl. 95:4) reprezentuje formę typową dla kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Geneza pozostałych form. tj. beczulkowatych garnków z Ple-szowa 17 i ara 154 z Wyriąia 5 oraz znalezionego luźno na tym ostatnim stanowisku naczynia o esowutym profilu jest niejasna, z pewnością jednak są one nietypowe dla inwentarzy tej kultury. Jak zauważono wcześniej. dość podobne formy beczulkowatych i esowatych garnków ozdobionych różnego rodzaju elementami plastycznymi znane są z terenów zakarpackich. m. in. z Budapesztu i terenów kultury puchowskiej, gdzie wiąże się je zazwyczaj z oddziaływaniami tradycji garncarskiej kultury dackiej. Jednak, jak wspomniano również, podobne formy i zdobienie znaleźć można także wśród naczyń typowych dla kultur kręgu jastorfskiego. w tym zwłaszcza w materiałach z osad kultury Poiene§ti-Lu-kaSevka. Na terenach tej ostatnio wzmiankowanej kultury dochodzi również do bezpośredniego zetknięcia się obu tradycji garncarskich - jastorfskiej i dackiej.

Zdobiony plastycznie jest także jeden z garnków odkrytych w obiekcie 82 na osadzie w Krzeslawicach (Poleska. Tobola 1987, tabl. XXIV). W górnej części jego brzuśca, na wysokości dolnej nasady wałkowatych uch. umieszczona jest niezbyt wysoka, gładka, lekko „zwisająca" listewka. Zarówno ogólnym kształtem, jak też szczegółami budowy (brzeg) okaz ten nawiązuje do form kultury przeworskiej, typowych dla schyłku okresu przedrzymskiego i wczesnego okresu wpływów rzymskich. nierzadko zdobionych także listwami plastycznymi (por. typ. 1/2 T. Liany 1970,438. tabl. I 4-6; por. też np. podobne zdobione naczynia z cmentarzyska w Ciecierzynie - Martyniak. Pastwiński, Pazda 1997, 65. tabl. XX 1. CXV 10. U. CXXffl 9 i dalsze).

Sumując, przytłaczająca większość wątków i technik zdobniczych, stwierdzanych na naczyniach omawianej tu kategorii, to elementy obce tradycji ceramicznej kultury przeworskiej, których genezy upatrywać należy w tradycji garncarskiej kultury lateńskiej, kontynuowanej także w kulturze puchowskiej (Woźniak 1990. 55). Zdobią one często formy wywodzone również z zasobu ceramiki celtyckiej (garnki beczułkowate), ale nierzadko naczynia typowe dla wczesnej kultury przeworskiej (garnki o szerokich, wielokrotnie facetowanych brzegach). co świadczy dowodnie o przenikaniu się obu tradycji garncarskich. Jak wskazują niektóre, zdobione na wzór celtyckich situ!, garnki posiadające cechy najstarszego stylu wczesnej kultury przeworskiej (z faz Al-A2). proces ten rozpoczął się dość wcześnie i ulegał stopniowemu nasileniu, o czym świadczy spora liczba podobnie zdobionych naczyń tej kategorii na osadzie w Krzeslawicach. Sporadycznie na omawianych tu osadach spotyka się także naczynia zdobione plastycznie (guzki). Geneza ornamentyki tego rodzaju nie jest jasna. Możliwy jest tu zarówno wpływ tradycji ceramicznej kultury dackiej, odzialywującej zapewne pośrednio poprzez środowiska cclto-dackic we wschodniej Słowacji. kulturę puchowską. jak też oddziaływania tradycji kultur kręgu jastorfskiego, zwłaszcza kultury Poicncęti-Luka£evka.

Mocnego podkreślenia wymaga jednuk fakt. iż okazy ornamentowane stanowią marginalną część omawianej tu serii ceramiki. Przytlac/ąca większość to. podobnie jak ceramiku „grubej roboty" z terenów kultury przeworskiej, naczyniu niezdobione.

3.1.2.2.4. Podsumowanie

Analizowana tu grupa ceramiki, określana umownie jako ceramika .kuchenna" typu kultury przeworskiej, to najliczniejsza część zbioru naczyń pochodzących z osad grupy tynieckiej na omawianym terenie. Stanowi ona około 60% odkrytego na nich inwentarza ceramicznego. Pojawia się masowo w zespołach Il-ej fazy (równocześnie z ceramiką „stołową” grupy HA), wypierając prawie zupełnie lepioną ręcznie ceramikę celtycką (grupa 1ID - por. niżej rozdz. 3.1.2.4). W obiektach 11-ej fazy udział naczyń tej kategorii jest najwyższy i sięga od 60 do niemal 90%. np. w obiektach 555 i 865 z Plcszowa 17 wynosi odpowiednio 59,4% i 81.1 % ogółu inwentarza ceramicznego, w obiektach 109 i 113 z Pleszowa 20 - 80,3 i 87,7%. W zespołach IH-ej, najmłodszej fazy obserwuje się pewien spadek frekwencji naczyń omawianej tu grupy. Najwyraźniej widoczny jest on w materiale krzesławickim, w którym ceramika .kuchenna” typu kultury przeworskiej stanowi tylko nieco ponad 50% całego inwentarza naczyń (w zespołach z niektórych obiektów, np. chata 23, osiąga nieco ponad 40%). co wiąże się najpewniej ze wzrostem znaczenia ceramiki toczonej (w tym też pełniącej zapewne funkcje kuchenne, toczonej ceramiki gładkiej i „szorstkiej"), a z drugiej strony, z pojawieniem się nowej kategorii ceramiki ręcznie lepionej (grupa UC). Podobne zjawisko obserwuje się także na osadzie w Pleszowie 20. W jednej z chat lii fazy (ob. 56) ceramika omawianej tu kategorii to niespełna 50% inwentarza, a znaczną jego część stanowią naczynia „grubej roboty", wykonane według innych reguł, zakwalifikowane tu do grupy ceramicznej HC (niemal 40%).

Zjawisko to, tj. spadek frekwencji naczyń omawianej tu kategorii kosztem wzrostu udziału ceramiki grupy UC. nie dotyczy jednak wszystkich zespołów ze wspomnianych wyżej osad, w tym przede wszystkim osady wyciążskiej, gdzie ceramika tzw. nurtu puchowsko-dac-kiego jest niezwykle rzadka. Wyjaśnienie przyczyn obserwowanych różnic nie jest możliwe (funkcje poszczególnych obiektów?, czynnik etniczny?, chronologia?).

W porównaniu do pełniącej zapewne zbliżone funkcje, ręcznie lepionej ceramiki „storoceltyckiej" (grupa UD), występującej w zespołach I-ej fazy, jak też pojawiającej się w najmłodszej fazie ceramiki grupy UC (por. niżej), omawiane tu naczynia charakteryzują się wyraźnie „wyższą", a w każdym razie bardziej wyrównaną jakością. Wykonane są z dobrze wyrobionej gliny, zawierającej segregowaną domieszkę schudzającą. mają równe ścianki. Zauważalna jest dbałość o kształty i staranność w opracowaniu szczegółów budowy (brzegi) oraz równomierny, z reguły bardzo dobry wypał. Za-sudniczo ceramika ta spełnia standardy właściwe dla naczyń spotykanych często na cmentarzyskach, a masowo na osadach kultury przeworskiej, choć zauważalne są także specyficzne cechy omawianego tu zbioru, stanowiące pewną odmienność w zakresie cech technicznych, w stosunku do naczyń „grubej roboty" z terenów właściwej kultury przeworskiej (por. np. Dąbrowski 1970, 397n.. tab.1-6). Chodzi przede wszystkim o powszechny zwyczaj dodawania o masy garncarskiej domieszki szamotu, stosunkowo rzadko stosowany zwyczaj chropowacenia brzuśców naczyń i inne rzadziej spotykane cechy naczyń omawianej tu kategorii (por. wyżej).

Pod względem ogólnej struktury formalnej omawiany tu zbiór odpowiada zasadniczo inwentarzom ceramiki tego rodzaju z osad kultury przeworskiej. Główną grupę form (ok. 80%) stanowią garnki, drugą pod względem liczebności - misy, a pozostałe to kubki beczułko-watę, stosunkowo rzadkie naczynia sitowate i inne. sporadycznie spotykane formy. Przeważająca część garnków odpowiada dobrze okazom spotykanym na terenach kultury przeworskiej (tu odm. 1.1-4). Są wśród nich zarówno formy starszego stylu, z faz A.1-A2, jak też późnego. obowiązującego w tej kulturze w fazie A3 młodszego okresu przedrzymsldgo. Blisko 20% garnków stanowią jednak proste formy beczulkowate (ui odm. 14-1-1,14.2.1), bądź jajowate (odm. 14.1.2 i 14.2.2). Niektóre (głównie formy jajowate) znajdują odpowiedniki wśród naczyń kultury przeworskiej, pojawiających się sporadycznie w zespołach tej kultury odnoszonych do późniejszych faz młodszego okresu przedrzymskiego, a głownie okresu rzymskiego. Większość jednak to formy obce przeworskiej tradycji garncarskiej, wykazujące natomiast wyraźne nawiązania stylistyczne do form kultury lateńskiej. Z oddziaływaniami lateńskimi wiąże się zapewne także obecność (niezbyt licznych) garnków esowatych (w kulturze przeworskiej forma ta pojawia się dopiero w stadium B2 okresu izymskiego). jakkolwiek w odniesieniu do niektórych z nich przyjmować można także wpływy z innego środowiska kulturowego (krąg jastorfski. kultura dacka).

Wśród mis wykazujących cechy technologiczne grupy IIB, zaledwie nieco ponad 10% to okazy o bardziej urozmaiconych kształtach, z wyodrębnionymi, zgrubiałymi, facetowanynu brzegami, reprezentujące formy typowe dla tradycji ceramicznej wczesnej kultury przeworskiej. Przeważająca większość to misy prostych form. o niewyodrębnionych brzegach - stożkowate (odm. III. 1.1). bądź pólkuliste i pokrewne formy (odm. Dl. 1.2). spotykane niekiedy na stanowiskach kultury przeworskiej (od fazy A2). jednak nic w takiej liczbie i tak szerokiej gamie odmian, jak to obserwuje się na osadach grupy tynieckiej. Ze względu na wysoką frekwencję misek tego typu i ich wyraźną przewagę nad formami typowymi dla inwentarzy kultury przeworskiej, przyjmuje się rolę oddziaływań lateńskich w upow szechnieniu tej formy w Ma-lopolsce. a za jej pośrednictwem być może także tu ternach właściwej kulimy przeworskiej (Woźniak 1990,47. 55). Z pewnością naśladownictwem form celtyckich są również nieliczne, lepione w ręku miski esowate i okazy zbliżone do malowanych misek boi Roaiuie.

Z tradycją garncarską kultury przeworskiej wiązać należy natomiast kubki beczulkowate. a zwłaszcza jajowate, z masywnym uchem, choć analogie do niektórych z omówionych wyżej okazów znaleźć można także na terenach innych kultur (puchowska. Poienc$ń-Lukaścvka).

Jak podkreślano wcześniej, przytłaczająca większość opisywanych tu naczyń to, podobnie jak naczynia „kuchenne" na terenach kultury przeworskiej, okazy niezdobione, a niewielka grupa naczyń ornamentowanych (ułamek procenta) prezentuje wątki i motywy (często leż techniki) zdobnicze obce kulturze przeworskiej. W większości wypadków nawiązują one natomiast do tradycji zdobniczej późnych celtyckich situl grafitowych i ich ręcznie lepionych naśladownictw. spotykanych szeroko na osadach kultury lateńskiej oraz w kulturze puchowskiej (ornament grzebykowy i pochodne od niego wątki ryte, sporadycznie występujące odciski stempelka. być może leż ornament dołków palcowych). Wyjątkowo występują także ornamentyka plastyczna (guzki), której genezy upatrywać należy zapewne w kręgu tradycji ceramicznej kultury dackiej. odzialywującej za pośrednictwem kultury puchowskiej lub środowiska cclto-dackiego na Słowacji, a ewentualnie także w otoczeniu jastorfskim.

Większość omówionych wyżej naczyń reprezentuje formy długotrwałe, występujące w ciągu całego młodszego okresu przedrzymskiego. Walory nieco ściślejszych wyznaczników chronologii posiada jedynie niektóre garnki (odm. LI. 1.3-4) o silnie zgrubiałych, wielokrotnie facetowanych brzegach, charakterystyczne dla najstarszego stylu wczesnej ceramiki przeworskiej. z faz A1-A2 młodszego okresu przedrzymskiego (tu występujących w obiektach odnoszonych do O-ej fazy osadniczej). Dotyczy to również niewielkiej grupy mis o analogicznie uformowanych brzegach. Całkowicie nieprzydatne dla jakichkolwiek ściślejszych ustaleń chronologicznych są natomiast, występujące w obiektach obu młodszych faz. proste miski o niewyodrębnionych brzegach, a także kubki beczulkowate i jajowate, podobnie jak zbliżone formą bezuche garnki. Frekwencja tych ostatnich wyraźnie wzrasta w inwentarzach najmłodszych osad (np. w Krzeslawicach). Dopiero wtedy spotykane są także niezbyt liczne garnki o profilu esowarym. Obserwowana wśród naczyń odkrywanych w najmłodszych zespołach wyraźna tendencja do zaostrzania załomów (dwustożkowate garnki i misy), jak też specyficzne elementy ich budowy (sposób uformowania brzegów, uch. części przy dennych) to cechy zwiastujące styl powszechny w ceramice kultury przeworskiej dopiero w okresie wczesnorzymskim.

3.1.24. Ceramika ..grubej roboty", tzw. nurtu puchowsko-dackiego (grupa DC)

Seria liczy około 2350 naczyń bądź ich fragmentów. co stanów i nieco ponad 5% całego zbioru ceramiki z omawianych osad W tej liczbie znajduje się kilkanaście zrekonstruowanych w pełni okazów, około 220 ułamków brzegów. 127 fragmentów den i około 450

115